توصیه اتاق تهران به دولت

«جهان‌صنعت»- اتاق بازرگانی تهران در گزارشی تحلیلی درباره فرصت‌ها و تهدید‌های تجاری شبه‌قاره هند، به دولت توصیه کرده باب مذاکره با هند را بگشاید و زمینه فعال شدن بخش خصوصی ایران در این حوزه را فراهم آورد.
براساس این گزارش، فرصت همکاری با هند به دلیل موقعیت جغرافیایی ایران همیشه زنده خواهد بود اما آنچه اهمیت دارد، چگونگی فعال‌سازی بخش خصوصی در این مسیر است. به جای تمرکز در لغو تحریم‌ها، ورود به مذاکرات موردی با هندی فرصت‌های طلایی قابل‌توجهی برای چابهار مکران و شرق با توجه به حوزه نفوذ هند در آسیای میانه قفقاز روسیه و افغانستان وجود خواهد داشت.
تحولات ژئوپلیتیکی در شبه‌قاره هند و نقش برجسته هند در معادلات استراتژیک منطقه‌ای و جهانی، بر اهمیت فزاینده این منطقه در صحنه بین‌المللی تاکید می‌کند. هند، با موقعیت جغرافیایی استثنایی و نفوذ اقتصادی گسترده، به یک بازیگر کلیدی در این تغییرات تبدیل شده است. رقابت ژئوپلیتیکی با چین و تنش‌های تاریخی با پاکستان، این منطقه را به یکی از حساس‌ترین و پرتنش‌ترین نقاط جهان بدل کرده است. هند با تقویت روابط استراتژیک با قدرت‌های جهانی، به‌ویژه ایالات‌متحده و کشورهای خلیج‌فارس به دنبال تغییر موازنه قدرت به نفع خود است. برای ایران، این تحولات فرصت‌هایی برای گسترش همکاری‌های اقتصادی و استراتژیک با هند و کاهش نفوذ چین در منطقه فراهم می‌کند. دولت ایران می‌تواند با توسعه بندر چابهار به عنوان یک دروازه استراتژیک برای هند، موقعیت خود را در منطقه تقویت کند. علاوه بر این، بخش خصوصی ایران می‌تواند با مشارکت در پروژه‌های زیرساختی و صنعتی با هند، نه‌تنها به توسعه اقتصادی کشور کمک کند بلکه از فرصت‌های تجاری بزرگ در بازار هند بهره‌مند شود.
قلمرو مناطق ژئوپلیتیکی بر خلاف مناطق جغرافیایی که مشخصه ثابت و دگرگون‌ناپذیری دارند، در طول زمان و بسته به شکل‌بندی روابط میان قدرت‌های بزرگ پیوسته در حال تغییر هستند. در دهه‌های اخیر واژگان جدیدی مانند خاورمیانه بزرگ یا آسیای مرکزی بزرگ به میان آمده که از تلاش ایالات‌متحده و قدرت‌های غربی در دادن سامانی نو به این مناطق حکایت داشته است.
در حالی که خاورمیانه یک منطقه جغرافیایی و طبیعی نیست و به منزله بر سازه‌ای ملهم از نیازهای ژئوپلیتیکی چندین منطقه مجزا را درون خود جای داده، آسیای مرکزی اشاره به یک منطقه جغرافیایی طبیعی محصور میان فلات ایران در جنوب رشته‌کوه‌های پامیر در شرق دریای کاسپین در غرب و سرزمین‌های پست روسیه در شمال دارد اما آسیای مرکزی بزرگ همانند خاورمیانه یک منطقه ژئوپلیتیکی است و علاوه بر منطقه جغرافیایی آسیای مرکزی بخش‌هایی از ایران و قسمت‌هایی از آسیای جنوبی را نیز درون خود جای می‌دهد.
نگاهی کلی به ژئوپلیتیک شبه‌‌قاره
جدایی پاکستان از هند در ١٩٤٧ مهم‌ترین عامل پویایی ژئوپلیتیکی بعد از خاتمه استعمار در این شبه‌قاره است. واگرایی این منطقه مماس بر خطوط تمایز قومی و مذهبی نبود و این عامل تا دهه‌های بعد به عنوان پیشران بی‌ثباتی استراتژیک در میان کشورها و صف‌بندی بین قدرت‌های بزرگ باقی ماند ابعاد سرزمینی و جمعیتی هند و پاکستان توام با عدم توازن منابع سرزمینی در شبه‌قاره ناگزیر به این دو قدرت مسلمان و هندو که متعاقبا به تسلیحات اتمی مجهز شدند چیرگی غیر‌قابل رقابتی بخشید تنها در یک نمونه از این برتری پاکستان و هند به تنهایی ۷۷‌درصد از کل ارزش تجارت شبه‌قاره هند در سال ۲۰۲۳ را تشکیل می‌دهند.
در سایه نظام سیاسی پویاتر هند در مقایسه با پاکستان همراه با منابع مادی و ثروتی ممتاز، هند جایگاهی برتر در سلسله مراتب ژئوپولیتیک شبه‌قاره به دست آورده و تا آینده قابل پیش‌بینی موفق به حفظ آن خواهد بود. هند مقام هفتم جهان در برخورداری از منابع سنگ آهن، مقام چهارم در زغال‌سنگ، مقام ششم در لیتیوم و پنجم در بوکسیت را داراست. سرزمین‌های هند در بهره‌مندی از منابع کرومیت گاز طبیعی و الماس نیز موقعیتی مطلوب دارد. با این وجود علاوه بر مشکلات ناشی از نیروی انسانی ماهر تحصیلکرده و سرمایه‌گذاری متناسب با نیازهای توسعه‌ای هند، تداوم رقابت هویتی هند و پاکستان از یک‌سو و چین و هند از سوی دیگر که با استعداد نا‌امنی در افغانستان ترکیب شده، مانع از شکوفایی اقتصاد کشورهای شبه‌قاره شده است.
در قرن بیستم مهم‌ترین ویژگی سیاست خارجی هند که پیشران جهان‌بینی این کشور به شمار می‌رفت، موضوع هویت بود و بازشناسی آن در رقابت با استعمارگران سابق از یک طرف و پاکستان نوظهور از طرف دیگر بود. پس از ١٩٤٧ و شکل‌گیری هند جدید این موضوع تقریبا تا پایان قرن بیستم ادامه داشت اما امروز هند از مرحله هویت‌سازی در برابر پاکستان عبور کرده است؛ در عوض به نظر می‌رسد ظهور چین بیش از هر موضوع دیگری به دغدغه رهبران هند تبدیل شده است. چین یک تهدید تمام‌عیار برای هند نیست. سرمایه‌گذاری، تکنولوژی و کالاهای ارزان چینی برای هند مانند بسیاری دیگر از کشورها یک موهبت ژئواکونومیک است اما در عین حال می‌تواند زنگ‌های خطر را برای آینده رقابت‌پذیری هند به صدا درآورد. همچنین هند از قرار گرفتن در سایه اقتصاد غول‌آسای چین واهمه دارد. چین با تولید ناخالص داخلی شش‌برابر و درآمد سرانه نزدیک به دو و نیم‌برابر هند برتری اجتناب‌ناپذیری نسبت به هند دارد.
دهلی نو نه‌تنها توسط ناوگان نیرومندتر و جاه‌طلبی ژئوپلیتیکی چین در دریای جنوبی و ماورای آن به ویژه با راه‌اندازی پروژه راه در تسلط بر مسیرهای دریایی رو‌به‌روست، بلکه حتی ممکن است در غیاب یک موازنه موثر از جانب ایالات‌متحده و قدرت‌های نگران از خیزش چین، به سلطه غیر‌قابل مهاری بر منابع انرژی هند در خلیج‌فارس و مسیرهای مواصلاتی و قاره‌ای هند از آسیای مرکزی و قفقاز به سوی اروپا دست یابد. هند در حال تجربه احساس خفگی ناشی از ظهور چین در مرزهای شمالی است؛ جایی که هنوز منازعات مرزی و کنترل سیاسی بر ثبت و آکسای چین پس‌زمینه غالب در آن منطقه است.
مروری بر اقتصاد شبه‌قاره
در سال ۲۰۲۳ مجموعا کشورهای شبه‌قاره ۵۳۰میلیارد دلار صادرات در مقابل ۱۹۶‌میلیارد دلار واردات را ثبت کردند. پنج‌مقصد نخست صادراتی کشورهای شبه‌قاره ۳۸‌درصد از کل ارزش آن را تشکیل می‌دهد. به همین ترتیب واردات این کشورها از پنج مقصد نخست وارداتی ٤٣‌درصد از کل ارزش آن را در بر‌می‌گیرد. 10‌کالای عمده صادراتی و وارداتی شبه‌قاره هند به ترتیب 64‌درصد و 76‌درصد از کل ارزش صادرات و واردات این شبه‌قاره را در سال 2023 تشکیل داده است.
تا آنجا که به رقبای تجاری ایران مربوط می‌شود صادرات ۱۲۵‌میلیارد دلاری کشورهای شورای همکاری خلیج‌فارس به شبه‌قاره هند در مقابل واردات ٥٦‌میلیارد دلاری از آن که منجر به تراز مثبت ۶۹‌میلیارد دلار به نفع شورای همکاری شده ،عمق پیوندهای تجاری میان این دو را آشکار می‌کند. در این بین، سهم هند ۸۸‌درصد از کل ارزش تجارت کشورهای شورای همکاری با شبه‌قاره است.
از طرفی جریان ورودی سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی شورای همکاری در شبه‌قاره هند طی سه دهه گذشته روند رو به رشدی را نشان می‌دهد. ارزش سرمایه‌گذاری این گروه کشورها در سال ۲۰۲۲ با افزایش ۹‌درصدی نسبت به سال ۲۰۲۱ به ٥٦‌میلیارد دلار رسید.
ارزش تجارت ترکیه، رقیب تجاری دیگر ایران با کشورهای شبه‌قاره هند در سال ۲۰۲۳ حدود ۱۲میلیارد دلار بوده که کاهش ۲۰‌درصدی را در مقایسه با سال ۲۰۲۲ تجربه کرده است. تراز تجاری ترکیه با کشورهای شبه‌قاره هند طی سال‌های ۲۰۱۹ تا ۲۰۲۳ همواره به نفع کشورهای این شبه‌قاره مثبت بوده است. به عنوان مثال در سال ۲۰۲۳ ترکیه با صادراتی به ارزش ۲۸‌میلیارد دلار در مقابل وارداتی به ارزش 2/9‌میلیارد دلار تراز منفی ٦میلیارد دلاری را با کشورهای شبه‌قاره هند تجربه کرده است.
اهمیت متقابل ایران و هند
پیوندهای تاریخی ایران و هند احساسات مشترکی مملو از دوستی و اشتراکات فرهنگی را برمی‌انگیزد. بیرون از شبه‌قاره، ایران نزدیک‌ترین دوست تاریخی هند شمرده می‌شود. به علاوه از دیدگاه دهلی نو ایران در نقطه اتصال خلیج‌فارس به آسیای مرکزی واجد ارزشی استراتژیک برای سیاست قاره‌ای هند است. همسایگی ایران با افغانستان همواره به منزله وزنه‌ای موازنه‌دهنده نه‌تنها در برابر نفوذ پاکستان بلکه هدایت افغانستان به سوی دریاهای آزاد دیده شده است. ایران هم در خلیج‌فارس و هم در تنگه باب‌المندب از امتیاز منحصر‌به‌فردی برخوردار است. با این وجود هند به دلیل وابستگی به بازار کار انرژی و سرمایه‌گذاری کشورهای عرب خلیج‌فارس تمایلی برای ورود به رقابت‌های منطقه‌ای ایران و این کشورها نشان نداده است. یکی از بدترین سیاست‌ها مجبور کردن هند برای انتخاب بین ایران و کشورهای عرب خلیج‌فارس است. هند برای موازنه کردن چین در ایجاد حوزه‌های نفوذ به رابطه‌ای صمیمانه با شورای همکاری خلیج‌فارس ایران و ترکیه نیاز دارد.
در بزنگاه‌هایی که رقابت‌های منطقه‌ای در غرب آسیا شعله‌ور می‌شود، هند روزهای سختی را تجربه می‌کند. منازعات ایران و رژیم صهیونیستی نیز برای هند وضعیتی نامطلوب محسوب می‌شود. هند شریکی پایدار برای تسلیحات و تکنولوژی اسرائیل است و انتخاب میان ایران و اسرائیل آخرین چیزی است که رهبران هند خواستار آن هستند، تنش‌های ایران و ایالات‌متحده نیز برای هند دردسرساز بوده است. دهلی نو از حامیان پرحرارت توافق برجام در سال ۲۰۱۵ بود. این توافق با گشودن افق مصالحه و کاهش تنش میان ایران و غرب نه‌تنها می‌توانست برای هند نوید‌بخش دورانی آسوده‌تر در مجاورت مهم‌ترین منابع انرژی آن باشد بلکه سرانجام تحقق کریدور شمال‌- جنوب در کاستن از فشار محدودیت‌های جغرافیایی بر هند را آسان می‌کرد، از اینها گذشته نزدیک شدن ایران به چین متعاقب افزایش اختلافات ایران و ایالات‌متحده هند را نسبت به افزایش نفوذ غیر‌طبیعی چین در آسیای مرکزی، آسیای غربی و خلیج‌فارس نگران می‌کند.
به طور متقابل بسیاری از ایرانیان برای پیدا کردن احساس عمیق دوستی با هند نیازی به کنکاش درون خود ندارند. هند بالقوه می‌تواند بازار بزرگی برای کالاهای ایرانی باشد هر‌چند روابط نزدیک هند و ایالات‌متحده که از نیاز دهلی نو به حمایت‌های سیاسی و نظامی واشنگتن در برابر خطر بزرگ یعنی چین نشأت می‌گیرد، مانعی بر سر راه مناسبات پایدار اقتصادی است . با کنار گذاشتن سایر عوامل مداخله‌گر هند شریکی برای ایران به منظور مهار نفوذ چین نه‌تنها در خلیج‌فارس، افغانستان و پاکستان بلکه در آسیای مرکزی و قفقاز نیز است. عضویت هند در سازمان همکاری شانگهای در خارج کردن این سازمان از زیر سایه سنگین چین یاری رسانده است. در صورتی که ایران استراتژی کامل‌تری در برابر هند دنبال می‌کند و می‌تواند از مناسبات نزدیک هند و ایالات‌متحده برای اثر گذاشتن بر سیاست‌های واشنگتن نیز
استفاده کند.
توصیه‌های سیاستی به بخش خصوصی
اتاق بازرگانی می‌تواند منادی متقاعد کردن دولت در تسریع انعقاد موافقتنامه تجارت ترجیحی با هند، همین‌طور اولویت‌دهی دولت به تسهیل و اصلاح فرآیندهای گمرکات ایران باشد. فعالان اقتصادی عضو اتاق بازرگانی تهران به جز خصولتی‌ها طی 10ماهه نخست سال قبل براساس آمار گمرک ۱۲‌هزار‌میلیارد دلار صادرات داشته‌اند. افزایش صادرات به هند می‌تواند فرصتی را برای جبران کسری تجاری از طریق فراهم آوردن زمینه توسعه تجارت بخش خصوصی ایجاد کند و تنظیم موافقتنامه تجارت ترجیحی در تسهیل این هدف تعیین‌کننده است.
مشارکت عمومی خصوصی با همکاری طرف هندی و بخش خصوصی ایران می‌تواند اشکال تازه و مبتکرانه‌ای به خود بگیرد. در صورت اعطای مجوزهای لازم به بخش خصوصی به جای دولت در بخش سرمایه‌گذاری و با مشارکت تکنولوژی هندی قادر است گامی بلندتر برای توسعه کریدور شمال- جنوب بردارد.
در راه بهبود سازوکارهای مذاکراتی تقویت سه نهاد اتاق مشترک هند و ایران گروه دوستی هند و ایران و گروه پارلمانی هند و ایران به ارتقای مناسبات در سطوحی غیر از آنچه میان دولت‌ها به طور مرسوم رخ می‌دهد، یاری خواهد رساند. تشکیل ساختارها و نهادهای حمایت از تجارت توسط اتاق بازرگانی به عنوان مثال مثلا ایجاد ساختار حقوقی برای مشاوره به تجار با هزینه بسیار پایین ممکن است تاثیر چشمگیری بر بهبود مناسبات و کاهش عدم قطعیت‌ها در روابط دوجانبه با هند برجای بگذارد.
فرصت همکاری با هند به دلیل موقعیت جغرافیایی ایران همیشه زنده خواهد ماند اما آنچه اهمیت دارد چگونگی فعال‌سازی بخش خصوصی در این مسیر است. به جای تمرکز در لغو تحریم‌ها، ورود به مذاکرات موردی با هند فرصت‌های طلایی قابل‌توجهی برای چابهار مکران و شرق با توجه به حوزه نفوذ هند در آسیای میانه، قفقاز روسیه و افغانستان وجود خواهد داشت.