18 - 03 - 2023
توسعه معادن در گرو بهبود وضعیت اکتشاف
«جهان‌صنعت»- برای توسعه صنایع معدنی باید ابتدا مشکل معادن را حل کرد و برای توسعه معادن نیز باید به بحث اکتشاف پرداخت. این در حالی است که این مقوله در ایران بسیار مغفول مانده و گویی چندان مورد توجه قرار نمی‌گیرد. تاکید بر این است که در اکتشافات از نظر عمق و گستردگی فاصله زیادی بین ایران و کشورهای دیگر معدنی وجود دارد.
درحالی که متوسط عمق معدنکاری در ایران کمتر از ۱۰ متر و اکتشاف در خوش‌بینانه‌ترین حالت کمتر از ۳۰ متر است؛ اما کشوری مثل استرالیا اکتشافاتی در عمق ۱۳۰۰ متر دارد. همچنین درحالی که چین سالانه بالغ بر ۷ تا ۸میلیون متر حفاری دارد، اما در بهترین شرایط در ایران ۷۰۰ هزار متر حفاری انجام می‌شود. با این تفاوت فاحش به مساله دیگری باید پرداخت، آن هم اینکه با توجه به اینکه بیش از ۹۰ درصد از ذخایر با ارزش فلزی دنیا در عمقی بیش از ۵۰متر واقع شدهاند؛ بنابراین اهمیت اکتشاف در ایران دوچندان می‌شود.
با توجه به اینکه بهبود وضعیت اکتشافات معدنی در کشور به معنی توسعه معادن است، بنابراین اگر موانع اکتشاف رفع و مسیر آن هموار شود، شاهد رشد اقتصادی نیز خواهیم بود. فعالان معدنی به این موضوع اذعان دارند که اکتشافات یکی از مهم‌‌ترین بخشهای صنعت معدن است. هرچند نسبت به سال‌های قبل این بخش بسیار پیشرفت کرده است، اما همچنان جای کار زیاد است.
فاصله با استانداردهای جهانی
یک مساله مهم در این عرصه بحث تکنولوژی است. از لحاظ تجهیزات و روش‌های حفاری بخش معدن باید گفت که از ابتدای کار که مربوط به مباحث زمینشناسی می‌شود تا انتها، شاهد هستیم که روند به صورت سنتی پیش می‌رود، طوری که تجهیزات متعلق به ۴۰ سال قبل هستند. این در حالی است که در دنیا هم تجهیزات و هم روش‌های تحلیل تغییر کرده و به روز شدهاند.
اینکه به حوزه اکتشاف توجه می‌شود اما اتفاق ویژه‌‌‌ای رخ نمی‌‌‌‌دهد، دلایل زیادی دارد. یکی از موانع موجود بحث قانون است. قوانین باید به‌گونه‌‌‌ای اصلاح شوند که پهنهها و محدوده‌‌‌های معدنی برای بهره‌‌‌برداری بخشهای خصوصی و استفاده از پتانسیل شرکت‌های غیردولتی آماده شوند. این در حالی است که در حال حاضر قوانین امکان استفاده بهتر از این پتانسیل را فراهم نمی‌‌‌کنند.
ضعف حضور خصوصی‌ها
انجام عملیات اکتشاف پرهزینه و پرریسک است، به همین علت شرکت‌های خصوصی معدنی در سال‌های گذشته کمتر به صورت گسترده به این حوزه پرداخته‌اند. اما امروزه به دلیل افزایش قیمت مواد معدنی توجه این شرکت‌ها به حوزه اکتشاف بیشتر جلب شده است. مساله‌ای که به عنوان فرصت طلایی برای دولت شناخته می‌شود؛ چراکه میتواند از این جذابیت برای بخش خصوصی استفاده کند. مسوولان مربوطه می‌توانند به جای اینکه خود دست به عملیات اکتشافی بزنند، منابع مالی شرکت‌های خصوصی را در این برهه وارد بخش اکتشافات کنند و معادن کشور را توسعه دهند. لازم به ذکر است که این فرصت به هیچ وجه ابدی و تضمین شده نیست و شاید پنج سال دیگر چنین مساله‌ای دیگر پیش نیاید. بنابراین با توجه به اینکه شرکت‌های خصوصی امروز بسیار مشتاق به اکتشافات در کشور هستند؛ دولت نیز بهتر است از آن استقبال کند.
بحث داغ حقوق دولتی
گفته می‌شود که نهتنها ما بودجه را از بخشهای مهم معدنی دریغ کرده‌ایم، بلکه اتفاق دیگری که در این حوزه رقم خورده افزایش حقوق دولتی است. انتقاد بر این است که در بحث حقوق دولتی دولت به معدن به عنوان یک منبع درآمد‌زا نگاه می‌کند که میتواند سال به سال این منبع را افزایش دهد. بر همین اساس عددی که در بحث حقوق دولتی در سال ۱۴۰۰ در نظر گرفته شده ۱۰ هزار میلیارد تومان بوده؛ اما در سال بعد یعنی سال جاری این عدد به ۴۰ هزار میلیارد تومان رسید و برای سال ۱۴۰۲ نیز بحث ۱۲۰ هزار میلیارد تومان است. معدنی‌ها بر این امر تاکید می‌کنند که این اعداد و ارقام نشان می‌دهد که دولت با نگاه درآمدی به آنها قصد توسعه ندارد. در واقع اصلا متوجه نیست که این درآمد باید از بخش معدن خارج شده و دوباره صرف خود معدن شود که اگر این اتفاق نیفتد به مرحله‌ای خواهیم رسید که معدن دیگر توان ادامه حیات نخواهد داشت.
این در حالی است که در ماده ۱۴ تبصره ۵ و ۶ حقوق دولتی آمده که چگونه باید حقوق دولتی هزینه شود. در ماده ۶ قانون بودجه نیز آمده آنچه که درآمدهای ناشی از حقوق دولتی است باید در یکسری از بخش‌ها هزینه کرد و در حساب جداگانه‌ای نگهداری شود و هزینه‌کرد آن در جای دیگر تخلف محسوب می‌شود.
ضعف عملکرد ایمیدرو
برخی کارشناسان معدن باور دارند که ایمیدرو در بخش اکتشاف چندان موفق عمل نکرده است. نزدیک ۸ سال است که پهنه‌های زیادی تعریف‌شده که خیلی از آنها دست ایمیدرو بوده اما هیچ معدنی به جز چند موردی که شناخته شدهاند، ایجاد نشده است. این پهنهها سال‌های سال تحت انقیاد ایمیدرو و شرکت‌های وابسته هستند اما هیچ معدنی به شکل درستی از آن در نیامده است. به این ترتیب متاسفانه معادن ملی و فراملی در این مدت به وجود نیامده و هر چه هست از گذشته است.
موازی‌‌کاری مانع توسعه اکتشافات تفصیلی
برخی باور دارند دلیل اینکه ما در بحث اکتشاف عقب‌مانده هستیم به فرآیند تصمیم‌سازی بر‌می‌گردد. به‌طور مثال در بودجه ۱۴۰۱ چیزی حدود ۲ درصد از درآمد حقوق دولتی به بحث اکتشاف و زیرساخت‌ها اختصاص پیدا کرده، عددی که بسیار ناچیز است.
یکی از مواردی که در برنامه هفتم توسعه تاکید شده، این است که سازمان زمینشناسی و اکتشافات معدنی کشور دست به اکتشافات تفصیلی بزند و در این زمینه پیش برود. با توجه به اینکه درحال حاضر شاهد آن هستیم که اکتشافات در بخش معدن به صورت سطحی و مقدماتی بوده و نتوانستهایم اکتشافات تفصیلی را انجام دهیم، بنابراین انتظار از این سازمان دوچندان شده است. اما مساله مهم این است که اکتشافات تفصیلی موضوع جدیدی نیست و بارها بر آن تاکید شده؛ حالا اینکه چرا سازمان زمینشناسی که متولی این امر است تاکنون نتوانسته در اکتشافات تفصیلی پیش برود خود جای سوال دارد.
یکی از دلایل این است که موازی‌کاری‌ها و سیاستگذاری‌ها نادرست بوده و به عنوان یکی از موانع جدی در توسعه اکتشافات تفصیلی شده است، تاحدی که گویی در این خصوص درک درستی از تفاوت فعالیت‌های حاکمیتی در حوزه اکتشاف وجود ندارد و این درک نادرست هم منجر به تشکیل نهادهای موازی در مراحل اولیه اکتشاف شده است. غافل از اینکه موازی‌کاری‌ها منجر به طولانی شدن فرآیند اکتشاف و غفلت از مراحل تکمیلی اکتشاف یعنی اکتشافات تفصیلی و عمومی می‌شوند.
نتیجه این نگاه هم تشکیل نهادهای موازی و بروز تکرارهای فراوان در مراحل اولیه اکتشاف یعنی تولید اطلاعات پایه، شناسایی و پی‌جویی ذخایر معدنی است. همچنین درباره مضرات موازی‌کاری‌ها باید گفت که متاسفانه این معضل منجر به طولانی شدن فرآیند اکتشاف و غافل شدن کشور از مراحل تکمیلی اکتشاف از جمله اکتشافات تفصیلی و عمومی شده است. موضوعی که نیازمند بررسی‌های دقیق، حفاری‌های بیشتر و رسیدن به نتیجه نهایی و اقتصادی بوده است.
همچنین یکی دیگر از مولفه‌های عدم توفیق در چرخه معدنکاری و به ویژه اکتشاف، نقش فرآیندهای حاکمیتی و پرریسکی همچون تولید اطلاعات پایه زمینشناسی و اکتشافی است که کمرنگ‌شده یا با پشتیبانی و تامین منابع ضعیف آن را دچار کندی روند کرده‌ایم .
تاثیر بی‌پولی بر بخش معدن
در ادامه موضوع دیگر عدم تخصیص بودجه کافی برای سازمان زمینشناسی و اکتشافات معدنی است. موضوعی که با ظرفیت‌های علمی آن و وجود نیروهای متخصص تناسبی ندارد. در واقع نظام تخصیص منابع به این سازمان که عهده‌دار انجام وظایف حاکمیتی در بخش زمینشناسی و اکتشاف ذخایر معدنی و همچنین منشایابی و پایش مخاطرات طبیعی زمین‌شناختی است با ظرفیت‌های علمی و تخصصی آن و وجود نیروهای متخصص و سخت افزارها و نرم‌افزارهای مناسب تناسبی نداشته و یکی از دغدغه‌های این سازمان در دوره‌های مختلف فعالیت و مدیریت تامین منابع مالی بوده است. باتوجه به نوع نظام بودجه‌‌ای مجموعه‌های حاکمیتی و صرفا دولتی، همواره با محدودیت و اختلال روبه‌رو بوده‌‌ایم؛ طوری که در اجرای ماموریت‌های سازمانی به دشواری تامین منابع می‌شود.
الگوی خارجی برای توسعه اکتشاف معادن ایران
اما برای توسعه اکتشاف بهتر است از کشورهای دیگر الگوبرداری کرد. هرچند که گفته می‌شود تفاوت در محیط‌های جغرافیایی، نوع زمینشناسی و کانه‌‌زایی در محدوده جغرافیایی کشورها موجب تفاوت در انتخاب روش‌های زمینشناسی، اکتشافی و منشایابی و پایش مخاطرات طبیعی هر کشور می‌شود اما بهره‌گیری از آخرین فناوری روز دنیا به خصوص در حوزه اکتشاف ذخایر معدنی عمقی و پنهان با روش‌های ژئوفیزیک هوایی، دادههای طیفی و دیگر روش‌های فناور از مواردی است که بهتر است به آن توجه کرد. هرچند ایران در این زمینه تاکنون به موفقیت‌های مناسبی دست یافته و از تجربه برخی کشورها همچون چین نیز در انجام فرآیندهای فنی و تخصصی استفاده کرده اما بهتر است در این زمینه به روز‌‌‌تر باشیم.
برخی باور دارند که تجربه چین در توسعه اقتصاد لازم است به عنوان یکی از رویکردهای برنامه هفتم توسعه مدنظر قرار گیرد. تاریخ تحولات صنعتی چین نشان می‌دهد که این کشور در ابتدا ۸۰ معدن خود را توسعه داد و بعد تبدیل به یکی از قدرت‌های اقتصادی جهان شد. امروز شاهد هستیم که این کشور اگر تا چنددهه پیش در تولیدات معدنی حرفی برای گفتن نداشت، اما حالا با برنامه‌‌ریزی توانست به سمتی برود که نیمی از فولاد جهان را تولید کند. این کشور نهتنها در تولید فولاد قدرت یافته، بلکه در فلز آلومینیوم نیز ظرفیت تولید خود را به ۳۲ تن رسانده است.
به این ترتیب اینکه چرا ما نتوانستهایم اکتشافات را آنطور که باید پیش ببریم عوامل مختلفی وجود دارد که نیازمند شناخت درست، ارزیابی و سیاستگذاری است. تاکید بر این است که اگر موانع اکتشاف در کشور برطرف شود به‌طور حتم ما هم همچون کشورهایی از جمله چین شاهد توسعه در حوزه معدن خواهیم بود.