توافق‌های پنهان زیر‌سایه پکن

گروه سیاسی- معاون اول رییس دولت انقلابی روزهای پایانی هفته گذشته را در بیشکک پایتخت قرقیزستان گذراند؛ سفری که گام دیگر دولت انقلابی در راستای گسترش همکاری جمهوری اسلامی با سازمان همکاری شانگهای بود و جالب آنکه وقتی این عضو ارشد دولت انقلابی بالاخره صبح روز گذشته به کشور بازگشت، بار دیگر از استقبال گسترده اعضای پیمان شانگهای از «پیشنهادهایی» سخن گفت که ظاهرا در جریان این سفر از سوی ایران ارائه شده است. محمد مخبر که بدو ورود به تهران و در همان نخستین اظهاراتش پس از بازگشت از این سفر، از این استقبال گسترده طرف‌های خارجی نسبت‌به پیشنهادی اقتصادی جمهوری اسلامی سخن گفت، همچنین تاکید کرد: «در بیشتر دیدارهای دوجانبه در جریان سفر به قرقیزستان، طرف‌های مقابل عضویت اصلی ایران در شانگهای را ظرفیتی برای تقویت این سازمان ارزیابی کردند.» با این همه نه در سخنان مخبر پس از بازگشت از این سفر و نه در اخباری که در جریان حضور او در بیشکک، گفته شده بود، مشخص نبود که اساسا این پیشنهادهایی که به‌ گفته معاون اول رییس دولت انقلابی اینچنین با استقبال طرفین خارجی و اعضای پیمان همکاری شانگهای مواجه شده، چه بوده و در چه حوزه‌هایی مطرح شده است. البته با زیر و رو کردن سخنان مخبر در این چند روز و سایر اخبار مرتبط با این سفر، می‌توان درباره برخی محورهایی که احتمالا در آن پیشنهاد اقتصادی موردتوجه قرار گرفته، گمانه‌زنی کرد، اما آنچه با قطعیت می‌توان در این رابطه مطرح کرد، این است که خبری از شفافیت در این اخبار نیست و تیم رسانه‌ای دولت این بار نیز همچون اغلب موارد پیشین، سعی کرده با کلی‌گویی درباره اقدامات دولت و تعریف و تمجید و اغراق درباره تاثیر اظهارات و نتایج اقدامات دولتمردان از یکسو و بستن امکان نقد منطقی رفتار و عملکرد دولت از سوی دیگر، گامی دیگر در راستای دستاوردتراشی برای دولت بردارد.
این در حالی است که تعاملات اقتصادی در قالب سازمان همکاری شانگهای، شامل امضای توافق‌هایی در زمینه همکاری تجاری، بانکی، سرمایه‌گذاری، گمرکی، کشاورزی، ترانزیت، انرژی و همچنین انعقاد اسناد یا ارائه پیشنهادهایی در زمینه ایجاد نهادهای اقتصادی ذیل سازمان است و در یک ارزیابی کلی، دستیابی به نتایج ملموس اقتصادی از طریق این تعاملات، نیازمند تلاش و همگرایی گسترده‌تر است. به بیان دیگر آن‌طور که کارشناسان معتقدند به‌دلیل ساختارهای بسیار متفاوت اقتصادهای اعضای سازمان همکاری شانگهای، این سازمان عمدتا سازمانی همکاری‌گرا و رویه‌گرا بوده و در نتیجه فعالیت‌هایش به ایجاد رویه‌های همکاری اقتصادی معطوف شده است. شرایط و وضعیتی که دستیابی اعضا به شرایط بهتر را منوط به این مهم کرده که این کشورها ساختارهای اقتصادی خود را تا حد امکان، به یکدیگر نزدیک و نزدیک‌تر کنند. حال آنکه حجم تجارت خارجی کشورهای عضو با یکدیگر قابل مقایسه نیست. به این اعتبار، در حالی که حجم تجارت خارجی جمهوری اسلامی با اعضای سازمان همکاری شانگهای در سال‌های گذشته، به‌طور میانگین چیزی در حدود سالانه ۲۵ میلیارد دلار بوده، سهم چین بالغ بر ۷۰ درصد و سهم ۳ کشور هند، پاکستان و روسیه مجموعا ۳۰ درصد تجارت خارجی ایران با اعضای این سازمان را تشکیل می‌دهد. بدین ترتیب در شرایطی که به‌ویژه در پی بالا گرفتن آتش جنگ روسیه و اوکراین و افزایش فشارهای اقتصادی و سیاسی جامعه جهانی به مسکو، قدرت روسیه چه به‌لحاظ اقتصادی و چه در دیگر حوزه‌ها رو به افول گذاشته و این ضعف روزافزون مسکو، باعث شده پکن بر سیطره خود بر سازمان همکاری شانگهای و کشورهای عضو این پیمان بیفزاید. در نتیجه این شرایط، باتوجه به این مهم که حجم تجارت خارجی ایران به هیچ عنوان با چین قابل مقایسه نیست، پکن به مهم‌ترین برنده فعالیت سازمان همکاری شانگهای تبدیل شده و حتی گسترش همکاری ایران با سازمان همکاری شانگهای نیز بیش از هر چیز، به سود چینی‌ها خواهد بود.
در چنین شرایطی بود که محمد مخبر عصر چهارشنبه هفته‌ای که گذشت، راهی بیشکک شد. مخبر در این سفر که وزیران نفت و راه‌وشهرسازی را نیز همراه خود داشت، ساعتی پس از ورود به قرقیزستان با جبار اف نخست‌وزیر قرقیزستان در محل دفتر دولت این کشور دیدار کرد. مخبر که به‌منظور شرکت در نشست شورای نخست‌وزیران کشورهای عضو پیمان شانگهای راهی قرقیزستان شده بود، در دیدار با نخست‌وزیر این کشور عضو پیمان همکاری شانگهای، توافقی برای گسترش همکاری دوجانبه اتخاذ شد و در نخستین گام، وزیران راه دو کشور مامور شدند تا در همین سفر با ادامه مذاکرات برای راه‌اندازی یک کریدور ریلی از قرقیزستان تا ازبکستان، ترکمنستان و ایران تفاهم کنند. این در حالی بود که با درخواست نخست‌وزیر قرقیزستان، وزیر نفت ایران و وزیر اقتصاد قرقیزستان نیز ماموریت یافتند تا برای کمک به راه‌اندازی پالایشگاه و تولید بنزین در این کشور و همچنین خرید قیر برنامه‌ریزی کنند. همچنین درباره استفاده از پول ملی دو کشور در مبادلات تجاری و عملیاتی‌سازی فرآیندهای تهاتر کالا ازسوی دو طرف مخصوصا در زمینه کالاهای مورد نیاز مثل گوشت و غلات نیز تفاهم کامل انجام شد.
مخبر عصر چهارشنبه با میخائیل میشوستین نخست‌وزیر روسیه دیدار کرد و با ابراز خرسندی از افزایش سطح روابط راهبردی دو کشور، تاکید کرد که لازم است دو کشور برای رفع موانع و گسترش هرچه بیشتر این مناسبات تلاش کنند. او همچنین از حمایت دولت روسیه برای عضویت کامل ایران در سازمان همکاری شانگهای، عضویت در بریکس و قرارداد تجارت آزاد اتحادیه اوراسیا با ایران قدردانی کرد و در ادامه، لغو روادید یا تسهیل صدور ویزا را گامی مهم و ضروری در پیشبرد برنامه‌های اقتصادی و همکاری مشترک دو کشور برشمرد. معاون اول رییس دولت انقلابی همچنین با اشاره به روند اجرای برخی توافقات در حوزه نفت و گاز، بر اهمیت پیگیری دو کشور برای سرعت بخشیدن به روند همکاری‌های دو کشور در این بخش تاکید کرد و این در حالی بود که نخست‌وزیر روسیه نیز در این دیدار از عضویت کامل ایران در سازمان همکاری شانگهای استقبال کرد. میخائیل میشوستین همچنین با تاکید بر اهمیت روابط دوستانه تهران و مسکو براساس حسن همجواری به شکسته شدن رکورد مبادلات تجاری دو کشور در سال گذشته با ۳۵۰ میلیارد روبل اشاره کرد و گفت: میزان تجارت‌های دوجانبه ایران و روسیه تا پایان سال ۲۰۲۲ به ۳۵۰ میلیارد روبل رسیده که رکورد جدیدی در میزان تجارت میان دو کشور محسوب می‌شود. او همچنین ابراز امیدواری کرد که طرح‌ها و برنامه همکاری‌های دوجانبه در چارچوب کمیسیون مشترک همکاری‌های اقتصادی که در ماه دسامبر در تهران برگزار خواهد شد، با جدیت پیگیری شود. میشوستین با استقبال از توسعه گردشگری میان تهران و مسکو گفت: در این راستا طرح صدور ویزای گردشگری اجرا شده و برای اتباع ایرانی روادید الکترونیکی تجاری، گردشگری و علمی صادر می‌شود. در این نشست همچنین بر لزوم سرعت بخشیدن به عملیات راه‌اندازی فاز دوم نیروگاه هسته‌ای بوشهر تاکید شد.
مخبر همچنین در ادامه این سفر دوروزه، صبح روز پنجشنبه با وزیر امور خارجه پاکستان دیدار کرد و با تاکید بر لزوم فراهم شدن بستر فعالیت بخش خصوصی دو کشور گفت: باید بتوانیم مسائل پولی و بانکی بر سر راه فعالان اقتصادی دو کشور را حل‌و‌فصل و بستر گسترش همکاری‌های اقتصادی آنها را فراهم کنیم. همچنین در حالی که مخبر بر استفاده از ارز ملی دو کشور در مراودات تجاری و تبادلات اقتصادی تاکید کرد، وزیر امور خارجه پاکستان نیز از پیشنهادهای ایران برای تهاتر، احداث نیروگاه در مناطق مرزی و توسعه بندرهای دو کشور استقبال کرد. جلیل عباس جیلانی با تاکید بر لزوم پیگیری پیشنهادهای ارائه‌شده در کمیسیون مشترک همکاری‌های اقتصادی و تجاری دو کشور، ابراز امیدواری کرد که با اتکا به ظرفیت‌های مشترک میان دو کشور، در آینده نزدیک شاهد توسعه مناسبات و روابط اقتصادی ایران و پاکستان باشیم.
چنانکه اشاره شد هدف اصلی سفر دوروزه مخبر به بیشکک، شرکت در بیست‌ودومین نشست نخست‌وزیران سازمان همکاری شانگهای بود؛ نشستی که مخبر در آن حاضر شد و در سخنانی از آمادگی جمهوری اسلامی برای ایجاد کریدور ترانزیتی فراگیر میان کشورهای پیمان شانگهای سخن گفت. او که سخنرانی‌اش در این نشست را با تاکید بر اهمیت مساله غزه آغاز کرد و خواستار توجه کشورهای عضو به مظلومیت مردم فلسطین شد، در این رابطه گفت: «باید یکی از مهم‌ترین دستورکارهای مجامع بین‌المللی، پایان دادن فوری به کشتار مردم مظلوم، ارسال کمک‌های بشردوستانه و رفع محاصره غزه باشد.» او ایران را سرزمین فرصت‌ها و ظرفیت‌های کم‌نظیر در منابع طبیعی، نیروی انسانی متخصص، ظرفیت‌های صنعتی، معدنی، ترانزیتی، انرژی و فناوری توصیف کرد و با تاکید بر اینکه هرگونه سرمایه‌گذاری در ظرفیت‌ها و فرصت‌های اقتصادی ایران، کنشی هوشمندانه خواهد بود، گفت: جمهوری اسلامی ایران، با عنایت به اهداف سیاست خارجی خود در جهت کمک به پی‌ریزی یک نظام بین‌المللی عادلانه و مبتنی بر مشارکت جمعی، حضور فعال در ترتیبات چندجانبه از جمله سازمان همکاری شانگهای، بریکس، سازمان همکاری اقتصادی اکو و کشورهای حاشیه دریای خزر را با جدیت در دستور کار قرار داده است. مخبر همچنین با اشاره به محورهای گوناگون برای نقش‌آفرینی ایران در نظم نوین جهانی، به اهمیت «کریدورها» اشاره کرد و گفت: مشارکت در ایجاد زیرساخت کریدور شمال‌جنوب و نیز کریدور «شرق- غرب- آسیا-دریای مدیترانه» را می‌توان به‌عنوان یک راهکار پیشنهادی در قالب سازمان شانگهای دنبال کرد. مخبر همچنین با تاکید بر اهمیت همکاری‌های اقتصادی به‌عنوان محور دوم مورد بحث در راستای گسترش همکاری‌ها گفت: برای شکل‌دهی به یک نظام اقتصادی عادلانه بین‌المللی، باید تجارت با ارزهای ملی یا ارز مشترک به‌طور جدی در دستورکار قرار گیرد. با توجه به این موضوع، جهت ایجاد یک الگوی توسعه اقتصادی متعادل، هماهنگ و فراگیر با همکاری برد- برد باید به دنبال گسترش استفاده از ارزهای ملی به ویژه ارزهای مبتنی بر فناوری‌های نوین در بین کشورهای عضو باشیم. وی همچنین با تاکید بر اهمیت «فناوری‌های نوظهور» گفت: جمهوری اسلامی ایران پیشنهاد می‌کند که سازمان، اقدام به «تاسیس صندوق‌ توسعه فناوری و نوآوری برای تامین مالی پروژه‌های فناورانه مشترک بین اعضا»، «تشکیل کنسرسیوم مشترک تولید محصولات فناورانه»، «ایجاد استانداردهای مشترک فناوری و نوآوری» و «تشکیل کارگروه هوش مصنوعی» کند. او در ادامه بر اهمیت «امنیت غذایی، محیط‌زیست و تغییر اقلیم» سخن گفت و با بیان اینکه بزرگ‌ترین تهدید برخاسته از تغییرات اقلیمی، «تهدید امنیت غذایی» و «بحران آب» است، گفت: در این راستا، کاربست دیپلماسی آب با طرح ایجاد سازوکارهای چندجانبه از جمله تشکیل کارگروه‌های مشترک برای مدیریت و توزیع عادلانه منابع آبی پیشنهاد می‌شود. او در ادامه از اهمیت «امنیت انرژی» سخن گفت و پیشنهاد راه‌اندازی «صندوق تامین مالی مشترک پروژه‌های بالادستی و پایین‌دستی پتروشیمی» بین کشورهای علاقه‌مند به سرمایه‌گذاری را ارائه کرد. او همچنین گفت: پیشنهاد می‌کنیم یک ‌هاب منطقه‌ای «انرژی شانگهای»، با هدف تجارت، تبادل و امنیت انرژی شامل سوخت‌های فسیلی، برق و انرژی‌های تجدیدپذیر در دستور کار سازمان شانگهای قرار گیرد. مخبر همچنین به «امنیت منطقه‌ای، مبارزه با تروریسم و افراط‌گرایی» به‌عنوان ششمین و آخرین محور مورد نظر خود در این سخنرانی اشاره کرد و گفت: برای نیل به امنیت منطقه‌ای‌ درون‌زا، از ظرفیت‌های عظیم «همسایگی و همگرایی» باید استفاده کرد تا انگیزه‌های حضور و نفوذ قدرت‌های بیگانه و سلطه‌گر را کاهش دهیم و به همسایگان خود متکی شویم و هدف «منطقه‌ عاری از تروریسم، افراط‌گرایی و جدایی‌طلبی» که سه اصل بنیادین تشکیل این سازمان هستند را محقق کنیم.
معاون اول ریاست‌جمهوری همچنین در ادامه این سفر با قاهر رسول‌زاده نخست‌وزیر تاجیکستان دیدار کرد و با تاکید بر لزوم فعالیت بیش از پیش بخش خصوصی دو کشور، استفاده از تهاتر و پول ملی دو کشور در مبادلات تجاری را مورد تاکید قرار داد. او همچنین در دیدار با نخست‌وزیر چین در حاشیه همین سفر دو روزه، به توافقنامه راهبردی همکاری ۲۵‌ساله میان ایران و چین اشاره کرد و گفت: اگر بستر فعالیت بخش خصوصی دو کشور را فراهم کنیم، به نقطه مطلوبی در تحقق اهداف توافقنامه ۲۵ ساله خواهیم رسید.
او با اشاره به حجم مبادلات تجاری ایران و چین به حدود ۳۰ میلیارد دلار گفت: یکی از بخش‌هایی که بیشترین بازگشت سرمایه را به همراه دارد، بخش نفت و گاز است.
ایران از نظر مجموع ذخایر نفت و گاز در جایگاه نخست دنیا قرار دارد. این در حالی بود که نخست‌وزیر چین نیز از ایران به‌عنوان شریک مهم کشور چین یاد کرد و گفت: در سال جاری با دو نوبت ملاقات روسای جمهوری دو کشور، توافقات مهمی میان تهران و پکن منعقد شده است. لی کیانگ از علاقه کشورش برای توسعه روابط برد- برد با ایران خبر داد و گفت: توسعه اقتصادی ایران طی سال‌های اخیر با مشکلاتی همراه بوده که یکی از عوامل آن فشارهای آمریکا بوده است. او با اشاره به اینکه در سال گذشته حجم مبادلات تجاری چین با ایران به بیش از ۸/۱۵ میلیارد دلار رسیده، بر ضرورت تلاش برای افزایش پایدار مناسبات تجاری دو کشور تاکید کرد.