تهران و تعقیب راهبرد چندجانبه‌گرایی در شانگهای

دکتر صلاح‌الدین هرسنی*
تاشکند دیروز میزبان هجدهمین اجلاس نخست وزیران سازمان همکاری‌های شانگهای بوده است. طبق انتظار‌ها، تهران با سفر اسحاق جهانگیری معاون اول ریاست جمهوری به تاشکند، همچون اجلاس سران این اتحادیه در ماه اکتبر، در این نشست حضور یافت. حال اگرچه ایران عضو اصلی این پیمان نیست، اما پای این پرسش به میان می‌آید که دلیل حضور تهران در این نشست چیست و اساسا تهران در حضور خود در این نشست‌های شانگهای، چه اهدافی را دنبال می‌کند؟
در نگاه نخست، دلیل حضور تهران در نشست‌های شانگهای، قبل از هر چیز در ارتباط با ضرورت‌های راهبردی ایران در پی خروج آمریکا از برجام و اقدامات کارافزایانه آن و همچنین بی‌عملی اروپا در تعهدات برجامی در قبال تهران است. آن‌گونه که پیداست، تعقیب راهبرد چندجانبه‌گرایی برای به چالش گرفتن و بی‌اثر کردن رویکرد‌های یکجانبه‌گرای واشنگتن، هدف اساسی و اصلی تهران در این نشست‌هاست. به این ترتیب تهران تلاش دارد با تعقیب راهبرد چند‌جانبه‌گرایی، همکاری‌های منطقه‌ای خود با اعضای این اتحادیه را گسترش و افزایش دهد تا شاید پاسخی به اقدامات کار‌افزایانه و همچنین بی‌عملی اروپا داده باشد. به واقع تهران با چنین حضور هدفمند و مستمری می‌تواند به تدریج تغییری در کمیت و کیفیت عضویت خود در اتحادیه شانگهای ایجاد کند، به این معنی که وضعیت خود را از عضو ناظر به عضویت اصلی تغییر دهد. این تکاپو و تلاش تهران موجب استقبال کشور‌های عضو پیمان شانگهای نیز شده است، چراکه آنها ظرفیت‌های همکاری‌گرایی تهران در حوزه‌هایی چون ائتلاف‌های بین‌المللی و تامین منافع مشترک، تجارت آزاد، جریان آزاد تبادل کالا، حذف موانع گمرکی، حمل‌و‌‌نقل و انرژی را فرصتی برای تکوین حیات این سازمان و رشد و توسعه همکاری‌های چندجانبه می‌دانند. از طرف دیگر نگاه همه اعضای اصلی و ناظر سازمان این است که این سازمان از ظرفیت بسیار بزرگی برای همکاری‌های اقتصادی، سیاسی و امنیتی برخوردار است و کشورهای عضو این سازمان می‌توانند با اتکا به این ظرفیت‌ها، همکاری‌های فی‌مابین را در حوزه‌های اقتصادی، تجاری و امنیتی گسترش دهند. در این ارتباط مسکو به عنوان عضو برتر این سازمان، عضو شتابنده و کاتالیزور عضویت تهران از عضو ناظر به عضو اصلی و کلیدی در این پیمان است.
اما مهم‌ترین هدفی که تهران از حضور خود در نشست‌های شانگهای تعقیب می‌کند، بیش از همه در ارتباط با برقراری نظام تحریم‌های واشنگتن علیه تهران است. در شرایط فعلی تهران به جهت توسعه فزاینده برنامه‌های موشکی بالستیک و همچنین رفتار‌های منطقه‌ای در لیست اول تحریم‌های واشنگتن و غرب
قرار دارد.
حال این سیاست تحریمی واشنگتن در قبال تهران هم می‌تواند موجب تقویت سیاست اتکا به شرق تهران و هم می‌تواند موجب همگرایی بیشتر آن با اعضای شانگهای در همکاری‌های اقتصادی باشد. بنابراین در سایه این همگرایی و مناسبات فزاینده با سازمان شانگهای، تهران هم می‌تواند روی همکاری‌های چندجانبه این سازمان حساب باز کند و هم می‌تواند از طریق گسترش همکاری با اعضای این اتحادیه، برای دور زدن تحریم‌های واشنگتن استفاده کند.
* کارشناس مسائل بین‌الملل