تهدید جدید ترانزیتی

گروه حمل‌و‌نقل- ایران به دلیل موقعیت جغرافیایی خود، نقش مهمی در ترانزیت کالاها در منطقه خاورمیانه و آسیای مرکزی ایفا می‌کند. با این حال، تحولات جدید در همسایگان شرقی، به ویژه افغانستان می‌تواند چالش‌های جدیدی برای جایگاه ترانزیتی ایران ایجاد کند.
در سال‌های اخیر افغانستان با توجه به نیازهای اقتصادی و توسعه‌ای خود، اقدام به بهبود و توسعه زیرساخت‌های حمل‌و‌نقلی کرده است. به ویژه پس از تغییرات سیاسی در این کشور، تلاش‌های جدیدی برای گسترش خطوط ریلی و جاده‌ای به مقصدهای بین‌المللی آغاز شده است.
این تلاش‌ها شامل پروژه‌های زیرساختی جدید در راستای ارتباط با بنادر پاکستان و چین است که می‌تواند مسیرهای ترانزیتی را به نفع افغانستان تغییر دهد.
یکی از پروژه‌های کلیدی در این زمینه، توسعه کریدورهای شمال- جنوب و شرق-غرب است که می‌تواند افغانستان را به یکی از مسیرهای مهم ترانزیتی در منطقه تبدیل کند. از سوی دیگر، همکاری‌های ترانزیتی بین کشورهای آسیای مرکزی و چین نیز در حال افزایش است که می‌تواند نقش ایران را به عنوان مسیر اصلی ترانزیتی در منطقه کاهش دهد.
تهدیدات احتمالی برای حمل‌و‌نقل کالا از خاک ایران
این تحولات می‌توانند تهدیداتی جدی برای ایران در زمینه ترانزیت کالا ایجاد کنند. در صورتی که افغانستان و سایر همسایگان شرقی ایران بتوانند مسیرهای ترانزیتی خود را بهبود ببخشند و با کشورهای همسایه خود توافق‌های اقتصادی جدیدی منعقد کنند، احتمال کاهش ترافیک ترانزیتی از خاک ایران وجود دارد.
این امر می‌تواند منجر به کاهش درآمدهای ترانزیتی ایران و همچنین تضعیف جایگاه این کشور در زنجیره تامین جهانی شود. علاوه بر این، کاهش ترانزیت کالا از خاک ایران ممکن است بر روابط تجاری این کشور با شرکای اقتصادی منطقه‌ای و جهانی نیز تاثیر منفی بگذارد.
لزوم تقویت زیرساخت‌های حمل‌و‌نقلی کشور
با توجه به تهدیدات فوق، تقویت زیرساخت‌های حمل‌و‌نقلی ایران اهمیت بیشتری پیدا می‌کند. ایران باید با سرمایه‌گذاری در بهبود شبکه‌های ریلی، جاده‌ای و بنادر خود، جذابیت ترانزیتی خود را حفظ و حتی افزایش دهد.
افزایش طول خطوط ریلی و اتصال به شبکه‌های بین‌المللی به ویژه در مسیرهای شمال- جنوب و شرق-غرب، ارتقای کیفیت جاده‌ها و تسهیل تردد کامیون‌ها و وسایل نقلیه سنگین، توسعه همکاری‌های منطقه‌ای و بین‌المللی و نهایتا توسعه بنادر و مناطق آزاد تجاری از جمله اقدامات مهم در این زمینه به شمار می‌روند.
با توجه به تغییرات جدید در منطقه و افزایش رقابت ترانزیتی، ایران باید به طور جدی به تقویت و توسعه زیرساخت‌های حمل‌و‌نقلی خود بپردازد. تنها با اقدامات استراتژیک و بهبود زیرساخت‌هاست که می‌توان تهدیدات جدید را مدیریت کرد و جایگاه ایران را به عنوان یکی از مسیرهای اصلی ترانزیت کالا در منطقه حفظ نمود.
توافق همسایه‌های شرقی برای ساخت کریدور ریلی مشترک
همزمان با تحرکات ایران در زمینه توسعه ترانزیت ریلی کشور، همسایگان شرقی نیز فرصت را غنیمت شمرده و در تلاش هستند تا ساخت کریدورهای مشترک جدیدی را کلید بزنند. اگرچه ساخت کریدورهای جدید ریلی در دو سمت ایران یعنی شرق و غرب در جریان است اما نگاهی به زمینه فعالیت‌های کشورهای همسایه نشان می‌دهد که تعداد این کریدورها و تنوع آنها در شرق و با محوریت افغانستان بیش از غرب است.
رهبران کشورهای افغانستان، ترکمنستان و پاکستان، در جریان نشست هفته گذشته خود در آکتائو قزاقستان بر سر ساخت کریدور ریلی مشترک میان سه کشور به توافق رسیدند. براساس بیانیه منتشر شده در وب‌سایت نخست‌وزیری قزاقستان، این مسیر جدید از شهرهای تورغندی، هرات، قندهار، سپین بولداک عبور کرده و در نتیجه، سه کشور ترکمنستان، افغانستان و پاکستان به یکدیگر متصل خواهند شد. این مسیر همچنین قرار است در ادامه، به هند یعنی چشمه بار اصلی کریدور شمال- جنوب عبوری از ایران متصل شود.
براساس آخرین داده‌های موجود، پیشنهاد ساخت این کریدور از سوی ممد خان چاکی‌یف، رییس آژانس حمل‌و‌نقل و ارتباطات ترکمنستان پیشنهاد شده است. همچنین از غلات و گندم به عنوان بار اصلی کریدور مذکور یادشده که قزاقستان به عنوان یکی از بزرگ‌ترین صادر‌کنندگان گندم جهان قرار است به کریدور جدید شمال- جنوب ملحق شود. شبکه ریلی گسترده این کریدور نیز قرار است توسط شرکت‌های قزاق طراحی و ساخته شود که در صورت تحقق، بزرگ‌ترین پروژه خارجی ریلی قزاقستان به حساب می‌آید.
نمایندگان افغانستان در نشست آکتائو نیز آمادگی خود برای تسهیل در حمل‌و‌نقل کالا از قزاقستان و ترکمنستان به سمت پاکستان اعلام آمادگی کرده‌اند. نمایندگان افغانستان مشخصا از ترانزیت کالاهای چینی ورودی به کشورهای ترکمنستان و قزاقستان از طریق مسیر کمربند و جاده و انتقال آنها به سمت جنوب (پاکستان) از طریق خاک افغانستان استقبال کرده و آن را موجب رونق و توسعه درآمدهای تجاری این کشور دانسته‌اند.
همزمان سریک ژومانگارین، نخست‌وزیر قزاقستان از طرح ساخت کریدور شمال – جنوب جدید استقبال کرده و در جریان نشست آکتائو گفت: این آغاز ساخت یک کریدور غربی عبوری از افغانستان به سمت پاکستان و هند خواهد بود.
براساس تخمین‌های اعلام شده از سوی دولت قزاقستان، بار ترانزیتی عبوری از افغانستان طی سال‌های پیش‌رو بیش از ۴۰‌درصد افزایش می‌یابد. گفته می‌شود حجم بار عبوری از افغانستان تا سال ۲۰۳۰ به حدود سه برابر افزایش خواهد یافت.
موارد قابل توجه برای دولت چهاردهم در حوزه ترانزیت
تامین امنیت اقتصادی افغانستان به یکی از اولویت‌های ایران و کشورهای آسیای مرکزی تبدیل شده است. دلیل اصلی این هدفگذاری، ایجاد فضای اقتصادی نسبتا مناسب برای افغان‌ها و جلوگیری از روند روزافزون مهاجرت غیرقانونی شهروندان این کشور به کشورهای همسایه بوده که البته این سیاست، چندان هم موفقیت‌آمیز عمل نکرده است.
به نظر می‌رسد مقام‌های طالبان خواسته‌هایی بلندپروازانه و فراتر از تامین امنیت اقتصادی افغانستان را در سر می‌پرورانند. تنها از زمان روی کار آمدن مجدد طالبان در افغانستان، کابل اقداماتی فعالانه در زمینه توسعه مسیرهای ترانزیتی خود انجام داده که عمده این مسیرها می‌توانند در راستای کاهش اهمیت و مرکزیت مسیرهای ایرانی عمل کنند.
در قضیه کریدور مورد توافق میان افغانستان، ترکمنستان، قزاقستان و پاکستان آن هم با محوریت حمل غلات نیز شاهد کاهش اهمیت مشهور مسیرهای ترانزیتی عبوری از ایران هستیم. دولت طالبان در اوایل روی کار آمدن مجدد خود در افغانستان اعلام کرده بود که قصد دارد مسیر خواف- هرات را برای ترانزیت کالا از مسیر ایران فعال کند.
اگرچه، طالبان هنوز هم این موضع خود را تغییر نداده اما اقدامات آنها برای ساخت کریدورهای جدید همچون ترانس افغان، کریدورتاپی و… نشان از فعالیتی آشکار به ضرر مسیرهای عبوری از ایران است که در صورت عدم اتخاذ دیپلماسی مناسب دولت چهاردهم می‌تواند منجر به از دست رفتن مزایای مسیرهای ایرانی شود.
اگرچه مساله امنیت داخل خاک افغانستان و توپوگرافی کوهستانی این کشور، این باور را در ذهن بسیاری از کارشناسان ایجاد کرده که ساخت چنین کریدورهایی در عمل محقق نخواهد شد اما باید به یاد داشته باشیم که نظر این دست از متخصصان درخصوص ساخت و بهره‌برداری از کریدور ترانس کاسپین نیز این بود که چنین مسیری به دلیل زمانبر بودن در حمل ترکیبی و افزایش هزینه حمل، هیچ‌گاه عملیاتی نخواهد شد اما آنچه امروز شاهد هستیم، انتقال بخش مهمی از بارهای عبوری از ایران به مسیر کریدور ترانس کاسپین است که سودآوری مناسبی نیز برای همسایگان شرقی و غربی دریای خزر به همراه داشته است.
یکی از موارد مهمی که دولت چهاردهم در زمینه دیپلماسی حمل‌و‌نقل منطقه‌ای خود باید آن را مورد توجه جدید قرار دهد، توجه به ساخت مسیرهای ترانزیتی رقیب به ویژه در جهت شمال- جنوب توسط همسایگانی چون ترکیه و کشورهای آسیای مرکزی است که می‌تواند آینده مسیرهای ترانزیتی ایران را بیش از پیش زیر سوال ببرد.