7 - 09 - 2024
تفاهمات و تضادهای زنگزوری
….سوی آنها در این رابطه مشاهده نشده است و با توجه به موافقت و حمایت ترکیه که متحد غرب و عضو ناتو از این راهرو که متضمن منافعی در قفقاز و آسیای مرکزی برای آنهاست و ایران و روسیه را هم دور میزند و این دو کشور را به کریدور زنگزور وابسته و کریدور میانی را هم تقویت و مقرونبهصرفهتر میکند، به نظر نمیرسد که غرب مخالفت جدی با آن داشته باشد.
از آنجایی که تجاوز روسیه به اوکراین موجب انسداد خطوط شمالی کریدور شمال- جنوب و بروز مشکل در انتقال انرژی برای روسیه در این محور شده است، روسیه را بیش از پیش نیازمند کریدور زنگزور میکند بنابراین مسکو با تحت فشار قرار دادن ایروان مصرا خواستار ایجاد این کریدور ارتباطی از طرف ارمنیهاست و آذربایجان نیز برای تقویت مناسبات خود با ترکیه و خروج از وابستگی به مسیر ایران برای رسیدن به نخجوان و دیگر مزایای مرتبطه پروژه زنگزور را پیگیری میکند.
در هر حال به نظر میرسد چالشها و اختلافات موجود میان بازیگران منطقهای و فرامنطقهای سبب بلاتکلیفی سرنوشت کریدور زنگزور شده و در صورت توافق همه طرفها یا چربیدن توانمندی یکی از طرفها احتمال راهاندازی آن افزایش خواهد یافت. به ویژه آنکه اگر این کریدور سبب انسداد مرز ایران -ارمنستان نشود از شانس بیشتری برخوردار خواهد شد و چهبسا در این صورت منافع زیادی هم برای ایران از جمله اتصال ایران به همین کریدور در پی خواهد داشت.
همواره این سوال بدون پاسخ مانده که اگر باوجود انسداد مرزی با ایران، ارمنستان که تخت گاز به سوی غرب میرود و دیگر بازیگران و ذینفعان منطقهای و فرامنطقهای به عملیاتی شدن این کریدور چراغ سبز دهند، جمهوری اسلامی ایران چه واکنشی نشان خواهد داد یا اینکه چه واکنشی میتواند، نشان دهد؟
در همین حال سوالات دیگری نیز به ذهن متبادر میشود، ازجمله اینکه چرا ارمنستان موضع گنگ و مبهمی در این رابطه دارد و صراحتا از حذف مرز زمینی خود با ایران در صورت اجرای طرح کریدور زنگزور سخن نمیگوید؟ در همین حال بدون توجه به مواضع ایران و روسیه با سرعت زیادی به سوی دولتها و ساختارهای نظامی و سیاسی و اقتصادی غرب طی طریق میکند؟
با تاکید بر اینکه بنده موافق حذف مرز ایران-ارمنستان نیستم و برخی هم معتقدند که مرز حذف نمیشود به چند نکته میپردازم: برخی تصور میکنند درصورت عدم پذیرش کریدور زنگزور از سوی ارمنستان، آذربایجان منفردا یا به کمک روسیه یا ترکیه یا هردو زنگزور را تصرف و در آنجا کریدور احداث خواهند کرد!
احداث کریدور و بهرهبرداری از آن امنیت میخواهد و با اقدام نظامی امنیت وجود نخواهد داشت بنابراین حمله نظامی در کار نخواهد بود. ارمنستان هم مانند روسیه با کارت ایران بازی میکند تا امتیازات لازم را از روسیه و ترکیه و آذربایجان و غرب دریافت کند و همچون روسیه دستش رو خواهد شد.
بارها در طول این سالها به سهم خویش تاکید کردهام هیچوقت روسیه و ارمنستان متحد استراتژیک ایران نمیشوند. دست روسیه بارها رو شده اما روسوفیلها در ایران زیر سبیلی رد کردهاند. دست ارمنستان هم تا حدودی رو شده اما ارمنی فیلهای وطنی نپذیرفتهاند! منافع و امنیت ملی کشورها براساس منافع متقابل مبتنی بر موقعیتهای ژئوپولیتیک و ژئواستراتژیک قابل احصاست.
در موضوع خطوط حملونقل و انرژی مولفههای نزدیک بودن، امن بودن و ارزان بودن همواره مورد توجه کشورهای ذینفع بوده،هست و خواهد بود. نگارنده به عنوان کارشناسی که دستکم از بدو فروپاشی شوروی و ظهور کشورهای نو استقلال مشترکالمنافع در رابطه با تحولات این منطقه قلم میزنم و سخن میگویم و تجربه کار ستادی و صفی در منطقه دارم معتقدم که دستگاههای تصمیم ساز و روسوفیلها و آرمنیوفیلها هیچوقت به نظر کارشناسان واقعی توجه نمیکنند و بیشتر از دیدگاههای ناکارشناس متملق و فرصتطلب و به نرخ روز نان خور بهره میجویند و هزینههای زیادی بر مردم و کشور و نظام تحمیل میکنند.
به کارشناسان مستقل و آگاه و دلسوز هم همین ناکارشناسان برچسبهای مختلف میزنند. تعداد قابلتوجهی هم در ایران که سواد و تجربه لازم را ندارند همواره از بحرانسازی ارتزاق میکنند. همواره راه ایران به غرب اروپا از ترکیه بوده است. از طریق دریای خزر و آذربایجان و روسیه و اوکراین هم به شرق اروپا بوده و هست که اکنون به دلیل تجاوز روسیه به اوکراین این مسیر مسدود است. حتی اگر منظور رفتن به دریای سیاه هم باشد از طریق آذربایجان و گرجستان بهراحتی میسر است.
با کریدور زنگزور روسیه و غرب و ترکیه و کشورهای حاشیه خزر و چین موافقند. ارمنستان هم احتمال زیاد با این طرح موافق است تا از محاصره ژئوپولیتیک خارج شود و صرفا بر حاکمیت و تمامیت ارضی خود بر این مسیر 45کیلومتری که از اراضی این کشور میگذرد، تاکید دارد که حق قانونیاش است.
اگر ارمنستان خودش با آذربایجان و روسیه و ترکیه توافق کند ایران چه واکنشی نشان خواهد داد یا میتواند نشان دهد؟
راههای ارمنستان به ایران و گرجستان برای استاندارد شدن حداقل نیاز به 5میلیارددلار سرمایهگذاری دارد. حتی اگر کریدور زنگزور هم محقق نشود به هر تقدیر آذربایجان از طریق ارمنستان به نخجوان و ترکیه متصل خواهد شد. ارمنستان هم به آذربایجان و ترکیه وصل خواهد شد. ترکیه هم به ارمنستان و آذربایجان و دریای خزر و آسیای میانه متصل خواهد شد. اگر نگرانی از ناتو هم وجود دارد باید تاکید کنم که ترکیه کشور همسایه ایران بیش از هفت دهه است که عضو و پایگاه ناتو است یعنی ایران در همسایگی ناتو قرار دارد.
نگرانی از حذف مرز ایران- ارمنستان بیشتر بهانه است. مخالفان کریدور زنگزور به دلیل نگاه امنیتی و ایدئولوژیکی صرف به مسائل منطقه قفقاز جنوبی و خارج نزدیک ایران و حتی جهان و حتی نگاه امنیتی به ترکهای آذربایجانی ایران فیالواقع نگران اتصال ترکیه به آذربایجان و کشورهای ترک آسیای میانه و تقویت سازمان کشورهای ترک و نقشآفرینی ناتو در منطقه و خروج آذربایجان از وابستگی به مسیر حملونقلی و انرژی ایران برای رسیدن به نخجوان هستند.
در حالی که با برخورداری از سیاست خارجی متوازن و غیرتنشزا و تعامل دو و چندجانبه ایجابی و تقویت اعتماد متقابل با کشورها به ویژه کشورهای پیرامون بیشتر نگرانیها قابل رفع هستند و تهدیدهای متصوره به فرصتها تبدیل میشوند.
جمهوری اسلامی ایران در پرتو سیاست خارجی آرمانگرایانه غیرواقعبینانه و غیرکارشناسانه و یکسویه و غیرمتوازن و نهادن همه تخممرغهای خود در سبد روسیه و چین فرصتهای زیادی را در قفقاز (به ویژه در آذربایجان) و آسیای مرکزی و در مجموع در حوزه خارج نزدیک خود در رابطه با ارتباطات و صدور و ترانزیت انرژی از دست داده است و در صورت ادامه این مسیر فرصتهای اندک باقیمانده نیز از دست خواهند رفت.
تامین منافع ملی ایران و استفاده حداکثری از موقعیت ژئوپولیتیک و ژئواکونومیک کشورمان مستلزم ایجاد تحولاتی در اندیشه و رویکردها و استراتژی سیاست خارجی است (به ویژه آنکه روابط ایران و آذربایجان نیازمند نوسازی برپایه اعتماد و احترام متقابل است).در شرایط کنونی اقدامات سختافزاری احتمالی به زیان ایران است. بهترین راه، دیپلماسی است اگر ارمنستان در عدم تمایل به کریدور زنگزور و از دست ندادن احتمالی مرز خود با ایران جدی است. یک پیمان دوجانبه درخصوص تعهدش به اینکه مرز خود با ایران را حفظ خواهد کرد به امضا برساند.
در خاتمه پیشنهاد میکنم جمهوری اسلامی ایران به جای واکنشهای احساسی پیشنهاد برگزاری یک نشست چندجانبه با ترکیه، آذربایجان، ارمنستان و روسیه در اولین فرصت ممکن در تهران را ارائه کند و پس از رایزنیهای لازم برای شرکت در این نشست از وزرای امور خارجه و حملونقل این کشورها به منظور مشورت و سنگواکنی دعوت به عمل آورد.
*سفیر سابق ایران در آذربایجان و تحلیلگر مسائل بینالملل
لطفاً براي ارسال دیدگاه، ابتدا وارد حساب كاربري خود بشويد