تعادل؛ حلقه گمشده میراث فرهنگی

نادرنینوایی- امروز بافت‌های تاریخی کشور با مخاطرات جدی روبه‌رو هستند. در شیراز بافت تاریخی اطراف حرم شاهچراغ هر روز با چالشی روبه‌رو می‌شود.
در قزوین بافت تاریخی این شهر، با خطر ایجاد خیابان «انصاری شرقی» و شکافته شدن بافت‌ قدیمی روبه‌رو است و البته که تخریب بخشی از مغازه‌ای در خیابان سپه به عنوان یکی از قدیمی‌ترین خیابان‌های ایران هم وضعیت را در این شهر پیچیده‌تر از پیش کرده است.
در اردبیل طرح شدن احتمال ایجاد میدان گاه‌هایی در اطراف بقعه شیخ صفی، به نگرانی‌های فعالان و کنشگران حوزه میراث فرهنگی دامن زده است.
تمام این موارد نشانه‌هایی از وضعیت نامطلوب بافت‌های تاریخی کشور است. وقتی این موارد را در کنار سیاست‌های انقباضی در قبال حرایم آثار و بافت‌های تاریخی بگذاریم که از دوره وزارت عزت‌الله ضرغامی و در دولت سیزدهم مطرح شده است، وضعیت پیچیده‌تر می‌شود.
در کنار شرایط نامطلوب بافت‌های تاریخی، وضع نامساعد محوطه‌های تاریخی به لحاظ حفاظتی هم محل سوال است و مردم تشنه دانستن برنامه‌ها و اقدامات وزارت میراث فرهنگی در این رابطه هستند.
جهت اطلاع از وضعیت کنونی، سیاست‌ها و اقدامات وزارت میراث فرهنگی در قبال بافت‌ها و محوطه‌های تاریخی دغدغه‌های موجود را با مدیر اداره‌کل حفظ و احیای بناها، بافت‌ها و محوطه‌های تاریخی در میان گذاشتیم و پاسخ‌های او را جویا شدیم و در این گزارش به تناسب هر موضوع، این پاسخ‌ها مطرح شده است.
سیاست‌های دولت چهاردهم در حوزه میراث
با توجه به ادامه فعالیت معاون میراث فرهنگی دولت سیزدهم در دولت چهاردهم، بسیاری از کنشگران میراث فرهنگی تمایل دارند که از اهداف و برنامه‌های معاونت میراث فرهنگی در دولت جدید آگاه شده و بدانند که آیا قرار است تغییری در قبال سیاست‌های انقباضی حرایم صورت گرفته و زمینه برای حفاظت از بافت‌های تاریخی فراهم شود یا در بر همان پاشنه قبلی خواهد چرخید و شاهد تکرار سیاست‌های دولت سیزدهم در حوزه میراث فرهنگی در دولت چهاردهم خواهیم بود.
فاطمه داوری، مدیر اداره‌کل حفظ و احیای بناها، بافت‌ها و محوطه‌های تاریخی درخصوص چالش‌های حوزه بافت‌های تاریخی در شهرهای مختلف ایران و راهبردهای مواجهه با آنها به «جهان‌صنعت» گفت: فرض کنید که یک خودروی پرقدرتی داشته‌اید که در یک مسیر بازی که هیچ مسیر خط‌کشی و محدودیتی نداشته از میان محل سکونت مردم حرکت می‌کرده است. به نظرم در شرایط کنونی باید جلوی توسعه طرح‌های آسیب‌زا را گرفت تا خط‌کشی که نظام برنامه‌ریزی شهری و میراث فرهنگی در نظر گرفته‌اند، تبدیل به بستر حرکت همه بازیگران شوند. درواقع در زمینه بافت‌های تاریخی تاکنون فقط جاده ترسیم شده است. امیدواریم بتوان در آینده چشم‌انداز روشن و مسیر قابل کنترلی ترسیم کرد و شرایطی فراهم شود که امکان نظارت شکل بگیرد. به‌نظرم آنچه امروز وجود دارد یک نقشه پهنه‌بندی و الزاماتی است که باید درخصوص بافت‌ها رعایت شود و البته تاییدیه‌ای که باید میراث فرهنگی صادر کند.
وی افزود: در شیراز و در تمام شهرها از جمله در اردبیل این تلاش را داشته‌ایم که تمام بازیگران را متوجه کنیم بدون داشتن تاییدیه میراث فرهنگی نمی‌شود در بافت تاریخی اتفاقی رقم بخورد. آنچه اتفاق افتاده البته یقینا کافی نیست و صرفا یک شرط تضمینی را همراه خود می‌آورد.
بی‌پناهی محوطه‌های باستانی شاخص
افزون بر چالش‌های بافت‌های تاریخی، امروز محوطه‌های باستانی شاخصی نظیر چگاسفلی و شهر گور با چالش‌های جدی مواجه‌ هستند.
تداوم استقرار یک روستا بر محوطه باستانی چگاسفلی هر روز این اثر را با مخاطره‌ای جدی روبه‌رو می‌کند. با وجود آنکه پیش از اینجا نمایی برای جابه‌جایی روستا انجام شده اما حدود یک دهه است که میراث فرهنگی نتوانسته بنیاد مسکن را مجاب به تخصیص زمین برای ساخت روستای جدید و جابه‌جایی اهالی کند. محوطه باستانی شهر گور که ۳۶۰‌هکتار وسعت دارد هم ۳۰۰‌هکتار آن زیر کشت کشاورزی است و حتی هنوز میراث فرهنگی نتوانسته زمین‌هایی را که آثار کشف شده در آن واقع شده‌اند از مالکان خریداری کند.
مدیر اداره‌کل حفظ و احیای بناها، بافت‌ها و محوطه‌های تاریخی درخصوص وضعیت محوطه‌های تاریخی کشور ابراز داشت: در مساله حفاظت از آثار تاریخی به نظرم لازم است که توسعه همه‌جانبه اتفاق بیفتد و رشد و توسعه همزمان باشد.
وی افزود: باید در نظر داشت که عدم تعادل در نظام برنامه‌ریزی حوزه میراث فرهنگی به جای آنکه قوت باشد برهم زننده تعادل است و تبدیل به نقطه ضعف می‌شود. به نظرم تا زمانی که موضوع تملک، آزادسازی عرصه، اعطای اراضی معوض، افزایش توان یگان حفاظت و… همزمان با هم توسعه نیابد، همین چالش‌هایی که اشاره داشتید، وجود خواهد داشت.
گره کور استخدام‌ها در یگان حفاظت
اخیرا وعده‌هایی برای استخدام نیرو در یگان حفاظت میراث فرهنگی مطرح شده است؛ موضوعی که البته مدیر اداره‌کل حفظ و احیای بناها، بافت‌ها و محوطه‌های تاریخی هم به آن اشاره داشته است. این موضوع در حالی مطرح شده است که پیش از این هم یگان حفاظت جذب نیرو داشته اما نیروهای این یگان با گذشت زمان تغییر رسته داده و به عنوان کارمند اداری یا حتی مدیر میراث فرهنگی شهرستان‌ها منصوب شده‌اند.
نتیجه این رویکرد آن بوده که محوطه‌های تاریخی در سایه کمبود نیروی یگان حفاظت در مقابل حفاران غیر‌مجاز و گنج‌یابان بی‌پناه مانده است. امروز این انتظار وجود دارد که در قراردادهای نیروهای جدید یگان حفاظت لزوم باقی ماندن در حوزه فعالیت یگان میراث فرهنگی قید شود تا از تکرار تجربه‌های ناموفق پیشین جلوگیری شود.
مدیر اداره‌کل حفظ و احیای بناها، بافت‌ها و محوطه‌های تاریخی در این خصوص گفت: به نظرم این مساله هم به اهمیت رعایت تعادل و توسعه همه‌جانبه در حوزه میراث فرهنگی مربوط است. تا زمانی که نتوانیم در استان‌ها نیروی انسانی شاغل و متخصص را به کار بگیریم، با مشکل مواجه خواهیم بود. در هر استان نیاز به مدیر حوزه، مدیر پایگاه، یگان حفاظت و… داریم. چنانچه فقط یگان حفاظت جذب کنیم، اتفاقی که می‌افتد این است که کم‌کم نیروی یگان حفاظت تغییر رسته می‌دهد بنابراین اگر صرفا به دنبال جذب نیروی یگان حفاظت باشیم، طبیعی است که با چالش‌های مورد اشاره هم روبه‌رو خواهیم بود و ممکن است نیروی یگان حفاظت تبدیل به مدیر موزه یا رییس اداره میراث فرهنگی شهرستان شود.
وی افزود: باید بپذیریم که هنوز راه زیادی در پیش داریم و در شرایط کنونی ایجاد هماهنگی و تعادل دشوار است. به نظرم برای برون رفت از این شرایط باید در نظام برنامه‌ریزی و به خصوص در زمینه برنامه‌ریزی اجرایی، تعادل در پشت موضوعات و افزایش توان‌ها داشته باشیم و اگر این رویکرد وجود نداشته باشد، ممکن است توسعه جنبه تهدیدی پیدا کند.