25 - 01 - 2025
تداوم کسری هزار همتی بودجه؟
کسری بودجه یکی از چالشهای دیرینه اقتصاد ایران است. این چالش در سالهای اخیر با نوسانات شدید قیمت نفت و اعمال تحریمهای اقتصادی شدت بیشتری یافته است. با توجه به سیاستهای دولت ترامپ و احتمال کاهش فروش نفت لازم است به بررسی وضعیت فعلی کسری بودجه و پیشبینیهای آتی آن پرداخته شود.
کسری بودجه زمانی رخ میدهد که هزینههای دولت از درآمدهای آن فراتر میرود یا آنکه درآمدهای پیشبینی شده دولت در بودجه به دلایل مختلف از جمله پیشبینی غیرواقعی درآمدها محقق نمیشود. در این شرایط دولت با درآمدهای غیرقابل وصول در برابر هزینههای غیرقابل اجتناب مواجه میشود. در حقیقت و بهطور کلی کسری بودجه میتواند به دلیل افزایش هزینهها، کاهش درآمدها، یا ترکیبی از هر دو عامل ایجاد شود.
در شرایطی که دولت با کسری مواجه میشود، برای تامین هزینههای اضافی، دولتها معمولا به استقراض از منابع داخلی یا خارجی روی میآورند. این منجر به افزایش بدهی عمومی میشود که میتواند در درازمدت برای اقتصاد کشور مشکلساز باشد. همچنین یکی از راهکارهای جبران کسری بودجه چاپ پول است. این اقدام میتواند باعث افزایش عرضه پول در جامعه و در نتیجه افزایش تقاضا و قیمتها شود که به تورم منجر میشود. تورم، ارزش پول ملی را کاهش داده و قدرت خرید مردم را پایین میآورد.
در سالهای اخیر کسری بودجه ایران به دلایل مختلفی از جمله کاهش درآمدهای نفتی، افزایش هزینههای جاری دولت و سرمایهگذاریهای ناکافی روند صعودی داشته است. این وضعیت، تبعات منفی بسیاری از جمله تورم، کاهش ارزش پول ملی، افزایش بدهیهای دولت و کاهش سرمایهگذاریهای بخش خصوصی را به دنبال داشته است.
عوامل متعددی بر کسری بودجه تاثیر دارند که این عوامل شامل مواردی چون نوسانات قیمت نفت، تحریمهای اقتصادی، هزینههای جاری دولت و ناکافی بودن سرمایهگذاری در بخشهای تولیدی و زیرساختی میشود.
تاثیر کاهش فروش نفت بر کسری بودجه
کاهش فروش نفت، به عنوان یکی از مهمترین منابع درآمدی دولت ایران، میتواند تاثیرات مخربی بر وضعیت کسری بودجه داشته باشد. این کاهش میتواند به دلایل مختلفی از جمله افزایش تولید نفت در کشورهای رقیب، کاهش تقاضای جهانی برای نفت و اعمال تحریمهای بیشتر رخ دهد.
در صورت کاهش فروش نفت، دولت ایران با چالشهایی متعددی مواجه میشود که کسری بودجه از جمله مهمترین این چالشها محسوب میشود.
رقم کسری بودجه ۱۴۰۳
هنوز اطلاعات دقیقی از رقم کسری بودجه امسال در دسترس نیست و چندین اظهارنظر درباره آن وجود دارد. محسن زنگنه، عضو کمیسیون برنامهوبودجه مجلس در سوم مهر امسال میزان کسری بودجه سال۱۴۰۳ را به نقل از رییس سازمان برنامهوبودجه کشور بالغ بر ۸۷۵هزار میلیارد تومان اعلام کرده که این میزان را در سه بخش عنوان کرده است: بخش اول ۳۳۵هزار میلیارد تومان، کسری که به عنوان کسری میان منابع و مصارف، بخش دوم 120هزار میلیارد تومان نیز به عنوان کمبرآوردی (به این معنا که برای برخی هزینهها مانند پاداش معلمان یا بازنشستگان، در بودجه مثلا 20هزار میلیارد تومان در نظر گرفته شده اما نیاز به 50هزار میلیارد تومان داریم) و بخش سوم برنامه هدفمندی یارانهها که این بخش با رقم 420هزار میلیارد تومان کسری بودجه، سنگینترین بار مالی را برای دولت به همراه خواهد داشت.
طبق قانون بودجه 1403، درآمدهای جاری در این سال یکهزار و 598همت و هزینههای جاری یکهزار و 878همت برآورد شده است بنابراین کسری تراز عملیاتی به سطح 280هزار میلیارد تومانی رسیده که تقریبا 5/1برابر کمتر از سال قبل از آن است.
کسری بودجه سالجاری به قیمتهای ثابت سال1402 نیز برابر با 203همت است. به عبارتی اگر این کسری بودجه در سال1402 اتفاق میافتاد ارزش آن برابر با 203 همت بود. بر این اساس نسبت کسری تراز عملیاتی به بودجه عمومی دولت به 9/9درصد رسیده که کمترین سطح از سال81 به بعد است اما این اتفاق به چند دلیل رخ داده که یکی از مهمترین آنها افزایش درآمدهای جاری است. اول آنکه درآمدهای مالیاتی تقریبا 50درصد نسبتبه سال قبل افزایش یافته در حالی که بار مالی هزینهای جدیدی در ردیف هزینههای جاری به دولت تحمیل نشده بنابراین کسری تراز عملیاتی کاهش یافته است.
طبق گزارش مرکز پژوهشهای مجلس، بهجز کسری 280همتی تراز عملیاتی، کسریهای دیگری در بودجه1403 وجود دارد. یکی از این کسریها، کمبود منابع در ردیف هدفمندسازی یارانههاست. منابع این بخش تقریبا 271همت با کسری مواجه است. دوم، بدهی دولت به سازمان تامین اجتماعی به مبلغ 150همت است و سوم، بودجهای است که در تبصرهها و خارج از جداول به میزان 136همت به تقویت
بنیه دفاعی تخصیص داده شده است.
در مجموع، طبق گزارش مرکز پژوهشهای مجلس به نظر میرسد کل کسری بودجه دولت در سال1403 به همراه کسری تراز عملیاتی نزدیک به هزار میلیارد تومان باشد. این کسری اگر اصلاح نشود، یکی از مجراهای اصلی بروز تورم خواهد بود.
پیشبینی وضعیت آتی کسری بودجه و راهکارهای مقابله با آن
پیشبینی وضعیت آتی کسری بودجه به عوامل مختلفی از جمله روند قیمت نفت، سیاستهای دولت، تحولات اقتصادی جهانی و روابط بینالمللی ایران بستگی دارد. با این حال با توجه به شرایط فعلی و احتمال کاهش فروش نفت میتوان پیشبینی کرد که کسری بودجه ایران در سالهای آینده نیز به عنوان یک چالش جدی باقی بماند.
برای مقابله با این چالش، راهکارهایی از جمله تنوعبخشی به منابع درآمدی، کاهش هزینههای جاری دولت، توسعه بخشخصوصی، مقابله با فساد اداری اقتصادی و مدیریت بهینه منابع وجود دارد که باید دید دولت چهاردهم چقدر به این راهکارها توجه خواهد کرد.
در این گزارش از «جهانصنعت» به سراغ تاثیر به قدرت رسیدن مجدد ترامپ در آمریکا و احتمال کاهش صادرات نفت و تاثیر آن بر وضعیت کسری بودجه رفتهایم و در اینباره با دو تن از اقتصاددانان کشور به صحبت نشستهایم که در ادامه میآید.
کسری بودجه هزار همتی پیشروی ماست
امیر گلوانی،اقتصاددان در گفتوگو با «جهانصنعت» ضمن بیان نکات مثبت در بودجه سال۱۴۰۴ ابراز کرد که با آمدن ترامپ و اعمال فشارهای حداکثری و کاهش فروش نفت خام ایران، کسری بودجه هزار میلیارد تومانی محتمل است.
این اقتصاددان میگوید: بودجه امسال تحولاتی داشته است که بعضی از اعدادش با اعداد سالهای قبل قابل مقایسه نیست و اگر این تعدیلها را انجام ندهیم، بودجه امسال بسیار عجیب و غریب خواهد شد. البته نکات مثبتی دارد که یکی از این نکات مثبت افزایش شفافیتش است و این است که بالاخره منابع تبصره۱۴ برای اولین بار در بودجه آمده است.
وی میافزاید: به طور خاص این بودجه تفاوتی که دارد این است که هدفمندی یارانهها را در بودجه آورده و اصطلاحا منابع تبصره۱۴ در بودجه آمده است، این نکته مثبتی است اگر اینطور لحاظ کنیم کسری بودجه وحشتناک نشان داده میشود اما باید ارقام را تعدیل کنیم. یعنی کسری تراز عملیاتی پس از تعدیلات ۲۱درصد بودجه عمومی چیزی حدود ۷۲۵ همت میشود، در حالی که اگر تعدیل نکنیم کسری تراز عملیاتی بودجه ما ۱۸۰۰ همت خواهد بود که با توجه به بودجه تقریبا۶۰۰۰ همتی میشود ۳۰درصد اما اگر تعدیلات را انجام دهیم ۲۱درصد خواهد بود؛ عدد کمی نیست اما خب تفاوت معناداری هم با کسریهای سالهای قبل ندارد. نکته حائز اهمیت این است که دولت ۱۲۵۰هزار بشکه صادرات نفت لحاظ کرده که با نفت معادل بشکهای ۶۲دلار محاسبه شده است. با توجه به دیسکانتی که ما میدهیم و پیشبینی که از کاهش قیمت نفت صورت میگیرد و با توجه به کاهش محتمل صادرات نفت ایران حداقل در ماههای ابتدایی ۱۴۰۴، پیشبینی میشود که در واقع از رقم کل ۲۱۰۰هزار میلیارد تومانی که دولت برای فروش نفت نیروهای مسلح و نفت سایر دستگاههای اجرایی و در واقع فروش داخلی نفت و فرآوردههای نفتی لحاظ کرده احتمالا چیزی حدود ۲۰درصد این ۲۱۰۰هزار میلیارد تومان یعنی معادل تقریبا ۴۲۰هزار میلیارد تومان ما از محل واگذاری داراییهای سرمایهای که ۲۱۰۰هزار میلیارد تومان است، کسری خواهیم داشت یعنی آنجا ما یک بیش برآوردی منابع دولت را داریم.
به نظر گلوانی، در دو ماه آخر سال ۲۰۲۴ یعنی بعد از پیروزی ترامپ در ماه نوامبر و دسامبر فروش نفت ایران ۵۰۰هزار بشکه در روز معادل ۳۰درصد کاهش پیدا کرده که دلیل آن تحریم بندر شاندونگ چین است که این خیلی اتفاق جدیدی است. این اتفاق باعث شد که حدود یک میلیون بشکه در روز نفت شرکت گازپروم و یک شرکت بزرگ روسی دیگر حداقل به صورت موقت از بازار حذف شوند و همچنین باعث شد که فروش نفت ایران که یکمیلیون و 750هزار بشکه نفت در ماه سپتامبر بود، در ماههای نوامبر و دسامبر به یکمیلیون و 250هزار بشکه کاهش پیدا کرد و این میتواند کاهش بیشتری هم پیدا کند.
با توجه به اینکه اگر واقعا سیاست دولت ترامپ فشار حداکثری باشد، بعید نیست که ما دچار وضعیتی بشویم که بیشتر از ۵۰۰هزار بشکه نفت نتوانیم به فروش برسانیم و چهبسا در آن موقع این ۲۱۰۰هزارمیلیارد تومان نه ۴۲۰هزار میلیارد تومان که بیش از این ۴۲۰هزار میلیارد تومان کسری خواهد داشت.
با یک نگاه کلی در واقع به بودجه و منابع و هزینههای دولت میشود برآوردهای دیگری از کسری بودجه داشت. به عنوان مثال اگر کسری بودجه دولت را کسری تراز عملیاتی لحاظ کنیم، ۱۸۰۰هزار میلیارد تومان است که اگر این را تعدیل کنیم رقم آن به ۷۲۰هزار میلیارد تومان کاهش پیدا خواهد کرد. تعدیل به این معنا که موارد جدیدی که در بودجه آمده است را لحاظ بکنیم.
جا دارد تکرار کنم این بار منابع و مصارف هدفمندی یارانهها تحت عنوان تبصره ۱۴ در بودجه که قبلا مستتر بوده و اصطلاحا فرابودجه بوده، به صورت شفاف آمده در بودجه نشسته و نفت تحویلی در نیروهای مسلح و سایر دستگاهها مثل بسیج در بودجه قرار گرفته و تاحدی شفاف شده، پرداخت بدهی تامین اجتماعی به شکل تهاتر و مالیسازی بخشی از بدهیهای دولت به بانکها برای اولینبار است در بودجه آمده و نهایتا درج استقراض از صندوق توسعه ملی که حدودا ۵۴۰همت است، اینبار در بودجه صراحتا آمده و سهم ۴۸درصدی صندوق توسعه ملی از درآمد نفتی را به ۲۰درصد کاهش داده و سهم دولت از درآمد نفتی را افزایش داده است.
پس با این تغییرات ما میتوانیم کسری بودجه دولت را به سه روش لحاظ کنیم:
1- اگر میزان استقراض کل دولت در سال آینده را معادل کسری بودجه بگیریم، در این صورت انتشار اوراق و استقراض از صندوق توسعه ملی را باید مبنا قرار بدهیم که حدودا هزار همت کسری خواهد بود.
2- اگر کسری بودجه را ناترازی جمع درآمدهای پایدار دولت یعنی مالیاتها و حقوق گمرکی و عوارض دولت و حق دولت منهای هزینههای جاری (پرداخت حقوق و دستمزد و هزینههای جاری دیگر) باز کسری بودجه ما حدود ۱۰۳۰همت خواهد بود.
3- یک روش دیگر کسری بودجه هم تعدیل تراز عملیاتی است که عرض کردم چیزی حدود ۷۲۰همت خواهد بود که به نظر میآید با توجه به ارقام نفتی که خدمتتان عرض کردم، این رقم بیشتر خواهد بود و من کسری هزار همتی را برای بودجه ۱۴۰۴ محتمل میبینم.
این بودجه نکات مثبتی هم دارد که بهتره لحاظ کنیم. غیراز آن چهار موردی که قبلا عرض کردم که در راستای افزایش شفافیت است، بهتر است که اینجا اشاره کنیم که بودجه یک مزیتی که دارد معافیت مالیاتی اشخاص حقوق بگیر را از ماهی ۱۲میلیون حقوق به ۲۴میلیون حقوق افزایش داده، مجوز تهاتر مطالبات صندوقها از دولت را داده، ارز ترجیحی را از ۱۸میلیارد دلار به ۱۲میلیارد دلار کاهش داده، نرخ مبنای حقوق گمرکی واردات را که مبنایش ۲۸۵۰۰تومان بوده، نرخ ارز مرکز مبادله کرده که این نکته بسیار مثبتی است و رانت را از بین برده است. واردات خودرو هم تا سقف 2میلیارد در بودجه آمده و مجموع معافیتهای اشخاص حقوقی هم از ۵۰۰میلیارد به ۷۵۰میلیارد افزایش پیدا کرده. مجموعا نکته مثبت این بودجه این است که دستاندازی به سود شرکتها نکرده است. حقوق گمرکی، نرخ مالیات بر ارزش افزوده و حقوق معادن را افزایش نداده است چون میدانیم که حقوق معادن در سه سال دولت قبل از ۴میلیارد دلار به ۵۵میلیارد دلار افزایش پیدا کرد که واقعا عدد بزرگی بود.
روابط با دنیا و کاهش هزینههای دولت، راه کاهش کسری بودجه
دکتر مهدی پازوکی، استاد اقتصاد دانشگاه علامه طباطبایی در گفتوگو با «جهانصنعت» تاکید کرد: کسری بودجه وقتی در اقتصاد ایران اتفاق میافتد که مخارج دولت بیش از درآمدهایش باشد بنابراین ما برای اینکه کسری بودجه نداشته باشیم یا باید درآمدهایمان را افزایش دهیم که عملا در شرایط فعلی امکان افزایش درآمد وجود ندارد یا باید مخارج غیرضروری دولت را کاهش دهیم. شما اگر بودجه سال۱۴۰۳ یعنی ریز بودجه دستگاههای اجرایی و نهادهایی را که پول از بودجه میگیرند نگاه کنید و با بودجه سال اول دولت آقای رییسی یعنی ۱۴۰۱مقایسه کنید میبینید رشد مخارج دولت به شدت افزایش پیدا کرده است. مثلا بودجه مجلس شورای اسلامی در سال ۱۴۰۱ حدود ۱۵۰۰میلیارد تومان بوده، در حال حاضر شده ۴۶۰۰میلیارد تومان یعنی بیش از سه برابر افزایش پیدا کرده است. همین داستان در بودجه شورای نگهبان و در بودجه صداوسیما وجود دارد بنابراین دولت باید از ابزار تخصیص استفاده کند و بودجه این نهادها و دستگاههایی را که در ظرف دو سال ۲۰۰درصد افزایش پیدا کرده کاهش دهد.
این استاد اقتصاد گفت: دولت خصوصا در این دو ماه آخر سال باید از ابزار تخصیص استفاده کند یعنی بودجه این نهادهایی که یکی دوتا نیستند، از ابزار تقسیم یعنی به جای اینکه ۱۰۰درصد بودجه آنها را تخصیص بدهد که اینها بروند از خزانه بگیرند، به نظر من باید بین ۸۰ تا ۸۵درصد حداکثر تخصیص بدهد و از این طریق بتواند در واقع بخشی از کسری بودجه را جبران کند.
پازوکی درخصوص تاثیر به قدرت رسیدن ترامپ بر کاهش فروش نفت خام و افزایش کسری بودجه گفت: ترامپ هنوز تصویری را از ما نگرفته؛ به نظر من آقای ترامپ یک فرد تاجر و اهل معامله است بنابراین دولت ایران برخلاف نظر بعضی از دوستان بنیادگرای ایرانی باید بداند مذاکره به نفع ماست یعنی دولت باید برود به سمت تعامل. سال۱۳۸۴ قرار بوده ما در میان کشورهای منطقه تا سال ۱۴۰۴ که سال آینده است، مقام اول شاخصهای کلان اقتصادی را به دست بیاوریم و این اتفاق نیفتاده و برعکس این کشورها از ما پیشی گرفتند یعنی الان فاصله ما با امارات، عربستان، ترکیه و آذربایجان نسبت به سال۱۳۸۴ بیشتر و وضع آنها بهتر شده و وضع ما برعکس بدتر شده که شاخصهای کلان مثل نرخ رشد سرمایهگذاری، نرخ رشد اقتصادی، رفاه جامعه مثل ارزش پول ملی، میزان سرمایهگذاری در اقتصاد چه سرمایهگذاری داخلی و چه سرمایهگذاری خارجی وضع این کشورها بهتر از ماست بنابراین امروز تعامل با جامعه جهانی خصوصا ایالاتمتحده آمریکا به نفع ما و به ضرر رقبای منطقه ماست. الان رقبای منطقه ما کشورهای منطقه حوزه جنوبی خلیجفارس خیلی دوست دارند ما در دنیا منزوی شویم. شما ببینید اکنون فرودگاه استانبول و فرودگاه قطر هاب منطقه شدهاند و ما تقریبا بهجز پروازهای محدودی که به خارج داریم، اصلا نقش آنچنانی در این حوزه نداریم و این کشورها سالانه میلیاردها دلار از این موضوع نفع میبرند.
یکی از دلایل اینکه عراق در اوپک جای ما را گرفته و روزانه بالغ بر ۴میلیون بشکه صادر میکند این است که این کشور شرکتهای آمریکایی را در صنعت نفت خود جذب کرده و این شرکتها آمدند سرمایهگذاری کردند. همه این موارد نشان میدهد که ما برای اینکه امنیت ملی خود را تضمین کنیم باید از یک اقتصاد قوی برخوردار باشیم، اگر اقتصاد ما اقتصاد ضعیف باشد، قطعا امنیت ملی ما هم خدشهدار خواهد شد.
وی افزود: نکته دیگر حکمرانی خوب است؛ یکی از کارهای حکمرانی خوب تعامل با جامعه جهان است که سرمایهگذاران بخشخصوصی را فعال میکند، باعث ورود سرمایهگذاری خارجی به اقتصاد میشود و سعی میکند در تحولات جهانی نقش داشته باشد ولی این روند اقتصادی که خصوصا از دولت احمدینژاد شروع شد، قطعا یک روند بهینه نیست. چرا دولت اول آقای روحانی موفق بود؟ چرا نرخ تورم یک رقمی شد؟ چرا نرخ رشد اقتصادی دو رقمی شد؟ به دلیل اینکه انتظارات تورمی مردم کاهش پیدا کرده بود، به دلیل اینکه فکر میکردند دولت با غرب وارد مذاکره شده و به دنبال تنشزدایی است بنابراین ما باید با جهان ارتباط داشته باشیم و این به نفع ماست.
دکتر پازوکی در آخر با فرض عدم توافق ابراز کرد: اگر توافق به این زودیها رقم نخورد یا اصلا اتفاق نیفتد، دولت باید مخارج غیرضروری خود را کاهش دهد. مثلا ما سازمان بهزیستی داریم در کشور، کمیته امداد داریم که از بودجه عمومی تغذیه میکنند ولی آمدیم در وزارت کشور یک سازمان اجتماعی درست کردیم، من این را نمیفهمم. وزارت کشور مسوول امنیت سیاسی است.
یا در وزارت کشور معاونت اقتصادی درست کردیم، پس سازمان برنامه و بودجه کارش چیست؟ سازمان برنامه در ۳۱ استان دفتر دارد، اینها حقوق میگیرند برای اینکه تخصیص منابع را بهینه کنند حقوق میگیرند برای اینکه براساس اصول برنامهریزی اقتصادی منابع را به نحو بهینه تخصیص بدهند. باید جلوی این کارهای غیرضروری و هزینهبر دولت گرفته شود و این هم به نظر من وقتی است که به سازمان برنامه قدرت بدهیم که جلوی این سازمانهای موازی را بگیرد.
لطفاً براي ارسال دیدگاه، ابتدا وارد حساب كاربري خود بشويد