تاریخ زیر آب

نادر نینوایی- گزارش‌ها حاکی از آن است که بافت تاریخی شوشتر حال و روز خوشی ندارد. پر شدن شوادان‌های (شوادان به معنی نوعی زیرزمین عمیق است که در جنوب غرب ایران رواج دارد) خانه‌های تاریخی با آب و تخلیه نشدن آنها، شرایط پیچیده‌ای را رقم زده و می‌توان گفت بافت تاریخی شوشتر دارد ذره‌ذره زیر خروارها آب غرق می‌شود.
خانه جزایری که قدمت آن به دوره صفوی منتسب شده و نیز خانه تاریخی نجاتیان شوشتر از جمله قربانیان غفلت از بافت تاریخی این شهر هستند. حجم بالای آب جمع‌شده در شوادان خانه نجاتیان گواه آغاز شمارش معکوس برای ریزش این بنای تاریخی است.
مشکل جمع شدن آب در شوادان‌های خانه‌های تاریخی شوشتر و بی‌توجهی مالکان و انفعال میراث فرهنگی داستان امروز و دیروز نیست و مدت‌هاست که انتظار می‌رود اقدامی موثر برای مقابله با این شرایط رقم بخورد.
یکی از فعالان میراث فرهنگی در تشریح وضعیت کنونی بافت تاریخی شوشتر از عبارت «در معرض نابودی کامل قرار گرفتن این بافت» استفاده کرد، تا عمق فاجعه‌ای که در حال روی دادن است بیش از پیش برایمان آشکار شود.
اهمیت بافت شوشتر و مشکل غرق شدن شوادان‌ها
در حالی بافت تاریخی شوشتر با شرایط ناخوشایند کنونی رو‌به‌رو است که خانه‌های تاریخی و بافت این شهر می‌توانند در صورت مرمت مناسب و احیا، ظرفیت بی‌بدیلی را در حوزه گردشگری ایجاد کنند.
از سوی دیگر شاخصه‌های ویژه معماری جنوب غرب ایران در خانه‌های تاریخی شوشتر به خوبی تبلور یافته و حفاظت از آنها می‌تواند تاثیر مهمی بر حفظ هویت تاریخی و فرهنگی مناطق شمالی استان خوزستان داشته باشد.
اواخر شهریور امسال فرماندار شوشتر زنگ خطر نفوذ آب به شوادان‌های خانه‌های تاریخی شوشتر را به صدا درآورد و در خصوص وضعیت بافت تاریخی این شهر هشدار داد.
فرماندار شوشتر با بیان اینکه ۲۴۳ هکتار بافت تاریخی در این شهرستان وجود دارد، گفت: نفوذ آب به شوادان‌های اغلب بافت‌های تاریخی این شهرستان آنها را با خطر جدی تخریب و آسیب روبه‌رو کرده است.
محسن سیدموسوی با اشاره به اینکه بافت‌های تاریخی شوشتر در مرکز شهر قرار دارند، بیان کرد: نفوذ آب به شوادان‌ها موجب تجمع آب زیاد در بناهای تاریخی شده و از دستگاه‌های مربوطه خواستار رفع هر چه زودتر این مشکل هستیم.
فرماندار شوشتر ادامه داد: مساله آبگرفتگی شوادان‌ها به حدود ۳۰ سال گذشته برمی‌گردد و در سال‌های‌ اخیر مورد پیگیری جدی قرار گرفته است.
وی ادامه داد: در همین راستا سال گذشته برخی اعضای ستاد مدیریت بحران استان و شهرستان با حضور میدانی بازدیدی از وضعیت این شوادان‌ها داشتند که مقرر شد تیم‌هایی برای شناسایی عوامل نفوذ آب به این نقاط تشکیل شود.
سیدموسوی افزود: برخی اقدامات دیگر از جمله تعویض خطوط قدیمی آب بافت‌های قدیمی شهر نیز در دستور کار بوده و همچنان در حال انجام است.
فرماندار شوشتر بیان کرد: بافت تاریخی ظرفیت بی‌نظیری برای سرمایه‌گذاری در حوزه بومگردی و گردشگری و همچنین ایجاد اشتغال است، به عنوان مثال برخی بافت‌های تاریخی در شوشتر به اقامتگاه‌های سنتی، رستوران و بازارچه‌های صنایع‌دستی تبدیل شده‌اند.
سیدموسوی بیان کرد: در خصوص آب واردشده به شوادان‌ها، دو نظریه مطرح شده که یکی از این عوامل شکستگی لوله و نشتی از شبکه آب و فاضلاب شهری و عامل دیگر بالا آمدن سطح آب زیرزمینی است.
شایان ذکر است در زمان‌های قدیم که وسایل خنک‌کننده امروزی وجود نداشت، مردم شوشتر و برخی دیگر از شهرهای تاریخی استان مانند دزفول با احداث شوادان (زیرزمین‌های عمیق) از گرمای تابستان به این فضاها پناه می‌بردند.
در شرایطی که انتظار می‌رفت از شهریورماه تاکنون که فرماندار در خصوص وضعیت شوادان‌های بافت تاریخی در شوشتر صحبت کرده به این مساله رسیدگی شود، اما این اتفاق نیفتاده و عکس‌ها و گفته‌های فعالان میراث فرهنگی گویای وخامت‌بار شدن وضعیت شوادان‌های خانه‌های تاریخی شوشتر و پر شدن آنها با آب است.
وضعیت کنونی بافت تاریخی شوشتر
دکتر غلامحسین معماریان استاد تمام و عضو هیات علمی دانشگاه علم و صنعت ایران در مورد وضعیت بافت تاریخی شوشتر به «جهان‌صنعت» گفت: شوشتر شهری پرآب است و دو رودخانه از کنار بافت تاریخی آن عبور می‌کند. رودخانه کارون تبدیل به دو شعبه اصلی شده که یکی از آنها شطیط و دیگری گرگر نام دارد. همچنین نهر داریون نیز از بخشی از شهر شوشتر می‌گذرد. همان‌گونه که می‌دانید بخشی از رودخانه گرگر وارد مجموعه آسیاب‌های شوشتر می‌شود که به ثبت جهانی رسیده است.
وی ادامه داد: بافت تاریخی شوشتر در حدود ۴ دهه اخیر در معرض نابودی کامل قرار گرفته است. به گونه‌ای که هنگامی که در بافت تاریخی این شهر قدم می‌زنید دیگر به ندرت خانه‌های قدیمی را می‌بینید.
شرایط به گونه‌ای است که در بافت تاریخی که وسعت آن حدود ۲۴۰ هکتار برآورد شده است الان به سختی می‌توان ۲۰۰ خانه تاریخی را دید. این در حالی است که شاید در گذشته بیش از دو هزار خانه تاریخی در این بافت وجود داشته است. بنابراین بسیاری از خانه‌های تاریخی در بافت شوشتر تخریب شدند و آنچه از بافت باقی مانده کوچه‌هاست و یکسری خانه‌های قدیمی که همچنان پابرجا هستند.
معماریان در خصوص عوامل تخریب بافت تاریخی شوشتر گفت: خیابان‌کشی‌های شهرداری یکی از عوامل مهم تخریب خانه‌های تاریخی در بافت بوده، البته عملکرد برخی از مالکان خانه‌ها نیز در این جریانِ تخریب، بی‌تاثیر نبوده است.
از جمع شدن آب در شوادان‌ها تا وقوع ریزش
گزارش‌های میدانی گویای پر شدن شوادان‌های خانه‌های تاریخی شوشتر با آب و البته ریزش کف حیاط برخی از این خانه‌هاست.
دکتر معماریان که به تازگی از بافت تاریخی شوشتر بازدید کرده در این خصوص گفت: در بازدید اخیری که از بافت شوشتر داشتم، مشاهده کردم بخش بزرگی از حیاط خانه تاریخی جزایری فروریخته و کف حیاط چیزی حدود ۴ یا ۵ متر گود شده و این گودرفتگی دقیقا در جایی است که شوادان (نوعی زیرزمین عمیق که در جنوب غربی ایران رواج دارد) قرار داشته است.
این استاد تمام دانشگاه ادامه داد: اگر کف حیاط خانه جزایری را صفر در نظر بگیرید کف شوادان حداکثر منفی ۹ متر عمق دارد. این در حالی است که کف رودخانه گرگر منهای ۱۵ متر است. بنابراین آب رودخانه که در سطحی پایین‌تر قرار دارد نمی‌تواند به فضایی بالاتر انتقال یابد و اگر همچنان اتفاقی افتاده باشد، باید این مساله برای تمام خانه‌های تاریخی روی دهد و این مساله محدود به برخی خانه‌ها نباشد.
معماریان ضمن فاجعه‌بار خواندن آنچه در بافت تاریخی شوشتر رخ می‌دهد، گفت: متاسفانه بسیاری از شوادان‌های خانه‌های تاریخی شوشتر دارند پر از آب می‌شوند. شوادان خانه جزایری به شکل کامل ریزش کرده و سقف شوادان و شبستان به شکل کامل ریخته است. خانه تاریخی طبیب نیز با همین مشکل مواجه و شوادان این خانه تبدیل به چاه آب شده است. گفته می‌شود در اعتراض به این وضعیت یکی از اهالی در شوادانی که مملو از آب شده است، ماهی پرورش می‌دهد تا از این طریق اعتراض خود را به فاجعه‌ای که در بافت تاریخی شوشتر در حال روی دادن است نشان دهد.
این پژوهشگر خاطرنشان کرد: خانه‌های معین‌التجار، معین‌فر، بخشی از مجموعه مستوفی و خانه طبیب که اکنون تبدیل به اقامتگاه بومگردی شده است را بررسی کرده‌ام. مثلا در خانه طبیب مشاهده کردم که شوادان تبدیل به چاه آب شده است. توجه داشته باشید که مسافران و گردشگران در این خانه تاریخی که تبدیل به بومگردی شده اقامت دارند، اما من اطمینان دارم این خانه نیز همچون خانه جزایری با ریزش مواجه خواهد شد و شرایط کنونی می‌تواند حتی خطرات جانی در پی داشته باشد.
علت نفوذ آب به شوادان‌ها
معماریان در پاسخ به این پرسش که علت غرق شدن شوادان‌ها در بافت تاریخی شوشتر را چه می‌داند، گفت: برخی از دوستان کارشناس معتقدند علت این امر عارضه فرسودگی شبکه آب است. این گروه بر این نظرند که در جریان خیابان‌کشی‌ها ممکن است لوله‌های آب آسیب‌دیده باشند. توجه داشته باشید که مساله پوسیدگی لوله‌های آب در تهران نیز وجود دارد و درباره آن صحبت شده است. از سوی دیگر لوله‌کشی آب در محدوده بافت تاریخی شوشتر احتمالا در حدود سال‌های ۱۳۱۲ تا ۱۳۲۲ به انجام رسیده و طبیعتا نیازمند رسیدگی است.
این استاد تمام معماری ادامه داد: به احتمال زیاد مساله پر شدن شوادان با آب در اثر همین مساله نشت آب لوله‌کشی است و در واقع فرسوده بودن لوله‌های آب باعث نشت آب به شوادان‌های خانه‌های تاریخی شده است. در نظر داشته باشید که خاک شوشتر و جنس زمین آن رس فشرده است و کمی که آب بخورد دچار ریزش و شکستگی می‌شود و این خاک میزان تخریبش در اثر نفود آب بسیار بالاست. این وضعیت و هشدارهای مربوطه از طریق فعالان میراث فرهنگی اعلام شده، اما متاسفانه تاکنون رسیدگی لازم نشده است.
راهکار عبور از بحران
معماریان در پاسخ به این پرسش که برای حل مشکل نشت آب به شوادان‌ها در شوشتر چه اقدامی باید شود، گفت: به نظرم در مرحله نخست باید یک گروه کارشناس بی‌طرف و شجاع مشخص کنند تا بیایند نظر بدهند و مشخص کنند مشکل از کجا است.
وی خاطرنشان کرد: در نظر داشته باشید هنوز هم برخی باور نمی‌کنند که مشکل از نشت آب لوله‌کشی باشد و آن را مربوط به نشت از رودخانه می‌دانند یا فرضیه‌های دیگری را مطرح می‌کنند و مشکل را گردن یکدیگر می‌اندازند. در این شرایط جان مردم و آثار تاریخی کشور در خطر است.
این استاد تمام معماری در خاتمه ابراز کرد: به نظرم در مرحله نخست باید گروهی کارشناس بیایند و مشکل را مشخص کنند و بعد بر اساس آسیب‌شناسی راه‌حلی زود‌بازده ارائه کنند، چون شرایط حساس و خطرناکی در بافت تاریخی شوشتر شکل گرفته است.