بنزین در برزخ

گروه انرژی – سال‌هاست که کارشناسان سیاست پرداخت یارانه انرژی را نمونه‌ای از سیاستگذاری‌های اشتباه اقتصادی کشور می‌دانند. با این وجود اما تاکنون در همه دولت‌ها و در هر شرایطی یارانه برای مصرف انرژی پرداخت شده است.
اما این بار به دلیل فشار اقتصادی ناشی از تحریم‌ها و افزایش نرخ ارز که افزایش تفاوت قیمت بنزین در ایران و کشور‌های همسایه را افزایش داد و در نتیجه سبب رونق بازار قاچاق این فراوارده استراتژیک شد حذف یارانه در دولت دوازدهم به طور جدی‌تری مطرح است.
پیش از این ایران در سال ۱۳۸۹ یک بار به موضوع اصلاح قیمت سوخت ورود کرد و در قالب طرح هدفمندی یارانه‌ها در کنار تخصیص سهمیه به خودروها، دست به اصلاح قیمتی زد اما عدم تغییر قیمت‌ها در این سال‌های طولانی، با وجود رشد تورم از یک‌سو و شوک ارزی رخ داده در سال گذشته از سوی دیگر، سبب شد بار دیگر فاصله قیمتی بنزین در ایران و سایر کشورها افزایشی عمیق را تجربه کند.
بررسی‌ها نشان می‌دهد قیمت بنزین در ایران حداقل فاصله‌ای ۴۸۰۰ تومانی با ارزان‌ترین کشور همسایه دارد و ترکمنستان ارزان‌ترین بنزین پس از ایران را در میان همسایگان عرضه می‌کند. قیمت بنزین در این کشور ۵۸۰۵ تومان (۰/۴۳ دلار) و قیمت گازوییل ۵۲۶۵ تومان (۳۹/۰ دلار) است.
سومین بنزین گران در میان همسایگان اطراف در افغانستان به فروش می‌رسد. نرخ هر لیتر بنزین در این کشور به ۷۵ سنت می‌رسد و قیمت گازوییل ۹۵۸۵ تومان (۰/۷۱ دلار) است. قیمت بنزین در عراق، ۸۵۰۵ تومان (۰/۶۳ دلار) و قیمت گازوییل ۹۴۵۰ تومان (۰/۷ دلار) برآورد شده است.
اما در پاکستان، دیگر کشور همسایه ایران، قیمت بنزین ۹۴۵۰ تومان (۰/۷ دلار) و قیمت گازوییل ۱۰ هزار و ۸۰۰ تومان (۰/۸ دلار) برآورد شده است. همچنین در آذربایجان قیمت بنزین ۶۳۴۵ تومان (۴۷/۰دلار) و قیمت گازوییل ۴۷۲۵ تومان (۳۵/۰ دلار) اعلام شده است.
این در حالی است که درآمد سرانه ترکیه در سال ۲۰۱۷ برابر ۲۷ هزار ۵۲۰ دلار بود. یا در ترکمنستان این رقم ۱۷ هزار ۲۸۰ دلار، آذربایجان ۱۶ هزار ۷۷۰ دلار و در پاکستان ۵۵۴۰ دلار اعلام شده است. اما درآمد سرانه در کشوری مانند عراق، ۱۷ هزار و ۲۲۰ دلار و در افغانستان، ۱۹ هزار و ۴۰، ارمنستان ۱۰۰ هزار و ۱۰ دلار و ایران ۲۱ هزار ۵۰ دلار بوده است.
گران‌ترین بنزین در کشور‌های همسایه
با این حال آمار مربوط به درآمد سرانه در ایران نسبت به کشورهای همسایه که قیمت بنزین آنها با ایران مقایسه شده، حاکی از آن است که در ترکیه قیمت بنزین ۱۶ هزار و ۶۶۰ تومان (۱/۲۳ دلار) و قیمت گازوییل ۱۵ هزار و ۱۲۰ تومان (۱/۱۲ دلار) است. یعنی بر اساس بررسی‌ها، گران‌ترین بنزین در میان کشورهای اطراف ایران، در ترکیه و ارمنستان به فروش می‌رسد.
نرخ هر لیتر بنزین در ترکیه برابر با یک دلار و ۲۳ سنت و در ارمنستان برابر با یک دلار و ۱۸ سنت است. یعنی در ارمنستان قیمت بنزین ۱۵ هزار و ۹۳۰ تومان و قیمت گازوییل ۱۴ هزار و ۷۱۵ تومان (۱/۰۹ دلار) برآورد شده است.
یکی از تبعات ارزان بودن این کالا در مقایسه با کشور‌های دیگر قاچاق آن به بیرون مرز‌ها و کسب درآمد از محل مابه‌التفاوت ارزش آن شده است.
قاچاق بنزین از کول‌بری در مرز‌های ایران و عراق گرفته تا تانکر‌هایی که معلوم نیست چگونه از مرز‌ها خارج می‌شوند رو به افزایش گذاشت تا جایی که چندی پیش با اجرای طرح کدینگ در استان سیستان‌و‌بلوچستان و به تبع آن برخی از شهرهای مرزی در شرق و غرب کشور عملا امکان مهاجرت کارت‌های سوخت و ثبت تراکنش مصرف این کارت‌ها منتفی شد و تا حدی جلوی قاچاق این فرآورده را از مرزهای کشور گرفت.
اما برخی از کارشناسان بر این باورند که فارغ از بحث قاچاق، مصرف بنزین نیز در ایران نسبت به مصرف جهانی بسیار بالاست و سهمیه‌بندی بنزین و بالا بردن نرخ بنزین آزاد می‌تواند علاوه بر کنترل قاچاق، مصرف آن را نیز مدیریت کند. در این میان اما دولت که در شرایط نابسمان اقتصادی جامعه برای افزایش قیمت سوخت با مخالفت مجلس مواجه شد به احیای کارت سوخت رضایت داد.
بازگشت کارت سوخت
بر همین اساس اواسط تابستان کارت سوخت با هدف سامان دادن به میزان مصرف و کنترل قاچاق سوخت بار دیگر وارد میدان شد. مدتی است که اجرای این طرح جدی‌تر شده و اقدامات متعددی نیز برای این مهم انجام شد که یکی از آنها کاهش سهمیه کارت سوخت جایگاه‌داران بود که احتمال کاهش مجدد آن نیز وجود دارد.
اوایل خردادماه بود که خبر طرح الزام استفاده از کارت سوخت شخصی منتشر شد و آن‌طور که شرکت ملی پخش فرآورده‌های نفتی اعلام کرد، قرار بر این بود که ابتدا این طرح ۲۰ مردادماه در چهار کلانشهر و سپس در کل کشور اجرایی شود. البته تاریخ اجرای این طرح بدون هیچ توضیحی از سوی شرکت ملی پخش به ۲۲ مردادماه تغییر یافت و از این تاریخ این طرح به طور رسمی آغاز به‌کار کرد.
با این وجود تا اول شهریورماه، شاهد تغییرات چندانی در این حوزه نبودیم چراکه کارت سوخت جایگاه‌داران در اختیار تمام متقاضیان قرار داشت و هر فردی می‌توانست هر میزانی که تقاضا داشت، سوخت‌گیری کند.
اما از اول شهریورماه به بعد میزان سوخت‌گیری با کارت آزاد جایگاه‌ها در کل کشور در هر بار سوخت‌گیری، از ۶۰ به ۳۰ لیتر کاهش یافت و به‌تازگی نیز در تاریخ ۱۶ مهرماه، بار دیگر سهمیه کارت سوخت جایگاهداران کاهش پیدا کرد.
اما آن‌طور که شرکت ملی پخش فرآورده‌های نفتی اعلام کرده، از آن تاریخ میزان سوخت‌گیری با کارت سوخت جایگاه‌داران به ۲۰ لیتر در هر بار سوخت‌گیری کاهش یافته است.
کاهش سهمیه بنزین
در این بین زمزمه‌هایی نیز مبنی بر کاهش مجدد این سهمیه به گوش می‌رسد که طبق گفته‌های فاطمه کاهی، سخنگوی شرکت ملی پخش فرآورده‌های نفتی قرار بر این بود که سهمیه کارت سوخت جایگاه‌داران به صورت پلکانی کاهش یابد اما تاکنون برنامه جدیدی ابلاغ نشده است.
وی همچنین درباره میزان استقبال از کارت سوخت شخصی نیز اظهار کرد: نسبت به گذشته میزان استقبال از کارت سوخت شخصی افزایش یافته و روند رشد استقبال از این طرح بسیار بهبود یافته است.
این در حالی است که محمد عطاپور نایب رییس و عضو هیات مدیره اتحادیه جایگاه‌داران سوخت ضمن انتقاد از نحوه اجرای این طرح به «جهان صنعت» گفت: محدود کردن سهمیه کارت جایگاه‌داران در شرایطی که هنوز کارت سوخت برخی از افراد به دستشان نرسیده است موجب سردرگمی و نارضایتی مردم و ازدحام در جایگاه‌ها شده است.
وی با بیان اینکه بهتر بود قبل از اجرای این طرح با تشکل‌های صنفی مشورت می‌شد گفت: دقیقا مشخص نیست این طرح چه هدفی را دارد دنبال می‌کند اما به نظر می‌رسد تاکنون جز نارضایتی مردم و جایگاه‌داران چیزی به همراه نداشته است.
ابزار انتخاباتی دولت‌ها
به هر سو یارانه بنزین مانند ابزاری در اختیار دولت‌ها قرار گرفته که در هر دوره از انتخابات ریاست‌جمهوری کاندیداهای این پست به مردم وعده ثبات آن را به مردم می‌دهند، درست مانند آنچه در خصوص یارانه نقدی در سال‌های گذشته اتفاق افتاد.
بنابراین به گفته کارشناسان در صورت نهایی و اجرایی شدن طرح بنزین کوپنی باید مدت زمانی برای آن در نظر گرفته شود، به‌طور مثال مقرر شود در عرض پنج سال قیمت بنزین به ۹۵ درصد قیمت فوب خلیج فارس برسد و برای رسیدن به این هدف می‌توان مقرر کرد که هر سال قیمت بنزین افزایش یابد.
به این ترتیب به مرور یارانه بنزین کاهش یافته و کشور به سوی اصلاح واقعی قیمت‌ها خواهد رفت. البته پیش از این موضوع دولت باید دست از سیاست‌های آزمون و خطا بردارد و از اشتباهات خود پند بگیرد.