بلندپروازی‌های یک تزار

گروه جهان- رییس‌جمهور روسیه در بحبوحه بحران خاورمیانه، جنگ یمن و آتش‌افروزی عربستان در این کشور از یک سو و حمله نظامی ترکیه به کردهای سوری از سوی دیگر پس از ۱۲ سال به عربستان سفر می‌کند. سفر ولادیمیر پوتین به ریاض دومین سفر او به عربستان سعودی است چرا که او قبلا در سال ۲۰۰۷ از این کشور دیدار رسمی داشت که نخستین سفر رییس‌جمهوری روسیه در تاریخ معاصر این کشور (پس از فروپاشی شوروی در سال ۱۹۹۱) است.
پوتین در این سفر چندین هدف را دنبال می‌کند که مهم‌ترین آن، همکاری در بخش انرژی و تامین امنیت منطقه خلیج‌فارس و گسترش همکاری‌های اقتصادی و بازرگانی، امضای چندین توافقنامه، بررسی همکاری دوجانبه در زمینه‌های انرژی، کشاورزی، صنعت و نیز همکاری نظامی با ریاض است.
منابعی در ریاض اعلام کردند‌ قرار است پادشاه عربستان با رییس‌جمهوری روسیه در خصوص شماری از پرونده‌های همکاری دوجانبه در زمینه‌های مختلف، تبادل‌آرا در خصوص مسائل بین‌المللی فوری و ضروری، وضعیت خاورمیانه از جمله سوریه، کشورهای حاشیه خلیج‌فارس، یمن و همچنین تلاش‌ها برای حل و فصل پرونده فلسطین‌ به بحث و تبادل‌نظر بپردازند. ولیعهد عربستان و پوتین هم با یکدیگر مذاکراتی خواهند داشت.
پیشتر‌ یوری اوشاکوف، دستیار رییس‌جمهوری روسیه اعلام کرده بود حدود ۳۰ سند از جمله توافق‌های اقتصادی و تجاری برای امضا کردن آن طی سفر پوتین به عربستان آماده شده و رییس صندوق سرمایه‌گذاری‌های مستقیم روسیه اعلام کرد این صندوق طی این سفر توافق‌های حدودا دو میلیارد دلاری امضا خواهد کرد. روابط روسیه و عربستان سعودی در سال‌های اخیر روند رو به توسعه داشته اما با وجود تلاش‌های فراوان دو کشور، تراز تجاری همچنان ناچیز است و روس‌ها امیدوارند پوتین در سفر به عربستان بتواند تغییری چشمگیر در شرایط فعلی ایجاد کند یا حداقل از وابستگی ریاض به واشنگتن بکاهد. انتظار می‌رود ولادیمیر پوتین در جریان سفر خود به عربستان و دیدار با پادشاه عربستان سعودی در خصوص توسعه همکاری‌های دو کشور در عرصه‌های اقتصادی و انرژی گفت‌وگو کند.
آخرین سفر پوتین به عربستان در فوریه سال ۲۰۰۷ میلادی بوده است اما پادشاه عربستان در سال ۲۰۱۷ به روسیه سفر کرده بود. سفر رییس‌جمهوری روسیه به ریاض در پاسخ به سفر پادشاه سعودی به مسکو است.
پوتین پیش از سفرش به عربستان در میان خبرنگاران به مسائل مهمی اشاره کرد. او درباره حمله به آرامکو گفت که آن را محکوم می‌کند و به روابط تاریخی میان عربستان و روسیه اشاره کرد، اما همزمان تاکید کرد که کشورهای همسایه ایران باید ملاحظه موقعیت این کشور را بکنند، چون قدرت بزرگ‌تری مثل ایران که برای هزاره‌ها در این سرزمین بوده، منافع خود را دارد که باید به آن احترام گذاشت.
وزن بینابینی روسیه در خاورمیانه
اظهارات پوتین پیش از سفر به عربستان و تاکید همزمان او بر جایگاه پرقدرت ایران همراه با محکومیت حادثه آرامکو به خوبی نشان‌دهنده آن است که روسیه همچنان در تلاش برای ایفای نقشی بینابینی در روابط منطقه‌ای کشورهای خارومیانه است.
به عبارت دیگر برخلاف دیگر بازیگران فرامنطقه‌ای از جمله کشورهای اروپایی یا آمریکا، مسکو تا‌کنون تلاش داشته در منازعات یا تنش‌های منطقه‌ای خاورمیانه نقش میانی و واسطه‌ای را از خود نشان دهد و این برخلاف نقش کشورهای غربی در منطقه است که همواره به عنوان بخشی از تنش در روابط منطقه‌ای خاورمیانه خود را نشان می‌دهند. در جریان تحولات سوریه، آمریکا همواره یک طرف ماجرا بوده و مواضع خود را در کنار عربستان و امارات نشان داده‌ است، اما روسیه باوجود حمایت از دولت مرکزی بشار اسد، همزمان روابط نزدیکی هم با عربستان و هم با ایران دنبال کرده و از جایگاه خود همواره در تعدیل مواضع ضدسوری سعودی‌ها یا دیگر کشورهای مخالف دولت مرکزی سوریه استفاده کرده است.
در ماجرای یمن هم برخلاف حمایت تمام‌قد غرب از عربستان، اما روسیه بر حل مساله و مذاکره همزمان با گروه‌های یمنی و رهبران ریاض و توقف درگیری‌ها و جنگ علیه یمن تاکید داشت، اگرچه ناپختگی سیاسی ولیعهد جوان سعودی همچنان به تداوم بحران در یمن منجر شده است. در تنش فعلی در روابط ایران و عربستان هم روسیه بیش از آنکه خود را یک طرف ماجرا نشان دهد، تلاش دارد نقش‌ میانجی را برعهده گرفته و به دنبال توازن در منطقه باشد. این نقش روسیه به روشنی در اظهارات او پیش از سفر به عربستان انعکاس می‌یابد.
فرصت طلایی روسیه در سایه انزواگرایی ترامپ
در جریان تحولات چند روز گذشته در ارتباط با حمله ترکیه به شمال سوریه، عقب‌نشینی آمریکا از شمال سوریه مبتنی بر سیاست انزواگرایی ترامپ است که درباره آمریکا دنبال می‌شود. این انزواگرایی ترامپ از تحولات خاورمیانه اما از سوی دیگر یک فرصت طلایی برای وارثان تزار روس در کرملین است تا نقش خود را در غیاب یانکی‌ها در منطقه پررنگ کنند. به عبارت دیگر سیاست‌های ترامپ فرصت مغتنمی برای روسیه ایجاد کرده تا نقش پررنگ‌تری را در تحولات منطقه ایفا کند.
اما ایفای نقش پررنگ روسیه در منطقه با یک مانع اساسی روبه‌رو است و آن، نگرانی هسته‎های قدرت در آمریکاست. برخلاف تمایل شخصی ترامپ به کاهش نقش آمریکا در خاورمیانه، اما واقعیت‌ها نشان می‌دهد که فضای غالب سیاسی آمریکا و حتی نزدیک‌ترین متحدان او از خروج آمریکا از خاورمیانه چندان خشنود نیستند.
همین چند روز پیش بود که ترامپ در توجیه‌اش درباره خروج از شمال سوریه گریزی به کلیت خاورمیانه زد و هزینه آمریکا در آن منطقه را بی‌فایده و بی‌نتیجه خواند، اما در مقابل بسیاری از متحدان جمهوریخواه ترامپ نسبت به این خروج واکنش منفی نشان دادند. بر این اساس کاهش نقش نظامی آمریکا در منطقه چندان با اقبال عمومی سیاستمداران آمریکایی مواجه نیست و می‌توان آن را بیشتر به ایده‌ای مرتبط با نگاه اقتصادی ترامپ گره زد و در این شرایط چندان دور از انتظار نیست که پس از ترامپ، سیاست واشنگتن همچنان گسترش نقش و هزینه‌های نظامی در منطقه باشد.
از سوی دیگر ترامپ هنوز نتوانسته ایده خود را برای کاهش هزینه نظامی در خاورمیانه به دلیل مخالفت‌های دیگر سیاستمداران آمریکایی عملی سازد و او هر گاه نشانی از پول در میان باشد بار دیگر نظامیان را به منطقه اعزام خواهد کرد که از جمله اقدام چند روز گذشته وزارت دفاع آمریکا قابل توجه است که از اعزام سه هزار نظامی به عربستان خبر داد و البته همزمان در میان خبرنگاران اعلام کرد که سعودی‌ها هزینه این نیروها را تامین خواهند کرد.
اهداف سعودی‌ها از نزدیکی به روسیه
در عین حال سفر پوتین به عربستان که به دعوت پادشاه سعودی انجام می‌شود، چندان بی‌ارتباط با نگرانی‌ها و نیازهای سعودی‌ها نیست. این روزها عربستان به شدت در حوزه دفاع هوایی احساس ضعف می‌کند و البته این ضعف چندان هم از دور از واقعیت نیست، همچنان که حملات پهپادی و موشکی ارتش یمن به عربستان سعودی نشان می‌دهد این کشور تا حد زیادی در حوزه دفاع هوایی دچار ضعف است.
در این شرایط سعودی‌ها نیم نگاهی هم به سامانه موشکی تدافعی اس- ۴۰۰ روسیه دارند که این روزها در ترکیه نیز در حال نصب است و قبل از آن هم هند سفارش خرید آن را داده بود و شاید وارد‌کننده بعدی این موشک‌ها نیز ریاض باشد. البته پیشتر در جریان سفر ملک سلمان، شاه سعودی به مسکو در مهرماه ۹۶ دو طرف توافقی را در راستای مطالعات اولیه پیرامون استقرار اس- ۴۰۰ در عربستان انجام دادند و حال شاید در این سفر پوتین به ریاض توافق پیشین به توافق واردات اس- ۴۰۰ روسی به عربستان منجر شود. اما ورود اس- ۴۰۰ به عربستان کابوس بزرگ واشنگتن است و به همین دلیل نیز همزمان با اعلام سفر پوتین به عربستان، مقامات آمریکایی از امکان دراختیار قراردادن نسل جدیدی از سامانه‌های موشکی تاد آمریکا به عربستان خبر دادند.
سعودی‌ها همچنان یک هدف بلندپروازانه دیگر هم دارند که باعث نگاه نزدیک‌تر ریاض و مسکو می‌شود و آن، برنامه هسته‌ای عربستان است. برنامه هسته‌ای عربستان گاه با صداهای مخالف در آمریکا روبه‌رو است و به ویژه سیاستمداران دموکرات آمریکایی چندان اعتمادی به اهداف هسته‌ای سعودی‌ها ندارند. این در حالی است که ترامپ به دلایل اقتصادی از مشارکت شرکت‌های آمریکایی در برنامه‌ هسته‌ای عربستان حمایت می‌کند، اما مشخص نیست این حمایت بعد از ترامپ نیز ادامه داشته باشد. در این شرایط است که سعودی‌ها هر از گاهی هم به دوستان روسی خود نظر دارند تا بتوانند برنامه هسته‌ای خود را به سرانجام‌ برسانند. لذا برنامه هسته‌ای عربستان یکی دیگر از حوزه‌هایی است که رهبران ریاض را متمایل به روس‌ها می‌کند.
حجم مبادلات بازرگانی روسیه و عربستان
حجم مبادلات بازرگانی روسیه و عربستان سعودی در سال ۲۰۱۸ ، حدود یک میلیارد و ۵۴ هزار دلار بوده است. بر اساس اطلاعات سازمان فدرال گمرک روسیه، مبادلات بازرگانی روسیه و عربستان سعودی در سال ۲۰۱۸ نسبت به سال پیش از آن ۲۶/۱۵ درصد یا ۱۳۹ میلیون و ۶۵۹ هزار دلار افزایش داشته است.
از این رقم نزدیک به ۷۶۲ میلیون دلار صادرات روسیه به عربستان سعودی و حدود ۲۹۲ میلیون دلار نیز واردات از این کشور را تشکیل می‌دهد. سهم عربستان سعودی در تجارت خارجی روسیه ۱۵۳۳/۰ درصد گزارش شده است. در همین حال به گفته الکساندر نواک وزیر انرژی روسیه، مبادلات بازرگانی میان روسیه و عربستان در حال افزایش است و در نیمه نخست امسال به ۴۲۰ میلیون و ۴۰۰ هزار دلار رسید که از شاخص مدت مشابه فراتر رفته است.
دلایل پایین بودن تراز تجاری دو کشور
همکاری‌های روسیه و عربستان در عرصه‌های سیاسی و نیز امور انرژی در سال‌های اخیر رشد چشمگیری داشته. بهترین گواه بر این واقعیت سفر محمد بن سلمان ولیعهد عربستان سعودی به روسیه است که خرداد ماه پارسال صورت گرفت و در جریان آن او با رییس‌جمهوری روسیه دیدار و گفت‌وگو کرد.
روسیه و عربستان سعودی دو تولید‌کننده عمده نفت هستند که در ساختار اوپک‌پلاس که از برخی کشورهای عضو اوپک و تولیدکنندگان غیراوپکی تشکیل شده است، با یکدیگر همکاری می‌کنند. با وجود اینکه عزم سران روسیه و عربستان سعودی بر گسترش همکاری‌های اقتصادی استوار شده است اما این شاخص چندین سال است که در حدود یک میلیارد دلار قرار دارد و از این رقم بیشتر نمی‌شود. مهم‌‌ترین عاملی که این مساله را به وجود آورده این است که دو کشور تولید‌کننده عمده نفت هستند و این کالای تولیدی خود را نمی‌توانند به یکدیگر بفروشند. همچنین اقتصاد غیرنفتی عربستان سعودی هم همچون روسیه تعریفی ندارد و به اندازه کافی توسعه نیافته و به همین دلیل ریاض نمی‌تواند کالایی که بتواند مبادلات بازرگانی دو کشور را به چند میلیارد دلار برساند تولید و صادر کند.
از طرف دیگر روسیه نیز کالاهایی تولید می‌کند که آمریکا و اروپا بهتر از آن را در اختیار عربستان می‌گذارند. ضمن اینکه عربستان به دلیل وابستگی سیاسی به آمریکا برای خرید تجهیزات حساس نظامی از مسکو نیاز به کسب مجوز واشنگتن دارد. این موارد باعث شده حجم مبادلات بازرگانی عربستان سعودی با روسیه با وجود خواست مقام‌های دو کشور بالا نرود.
عربستان سعودی سالانه ده‌ها میلیارد دلار سلاح از کشورهای غربی به ویژه آمریکا خریداری می‌کند و دو سال پیش قرارداد تسلیحاتی به ارزش بیش از یکصد میلیارد دلار با واشنگتن امضا کرد تا فرش قرمز مقابل ترامپ انداخته باشد. روسیه بسیار تلاش کرده تا این وضعیت را به نفع خود تغییر دهد و پوتین به تازگی در نشست سران روسیه، ایران و ترکیه در آنکارا به عربستان سعودی فروش سامانه‌های پدافند موشکی اس-‌۴۰۰ را برای دفاع از مراکز حیاتی این کشور پیشنهاد کرد.