بررسی وضعیت جهان در توسعه تجدیدپذیرها

از زمان آغاز انتشار سالانه «گزارش پیگیری هدف هفتم توسعه پایدار» تحت عنوان «دسترسی به انرژی پاک و قابل دسترس» در سال ۲۰۱۸ گزارش مذکور به‌عنوان یک گزارش مرجع جهانی در زمینه آگاهی از میزان پیشرفت جهان در دستیابی به هدف مذکور شناخته می‌شود. گزارش «پیگیری هدف هفتم توسعه پایدار» به‌صورت سالانه با همکاری
«آژانس بین‌المللی انرژی»‌، «آژانس بین‌المللی انرژی‌های تجدیدپذیر»‌، «بخش آمار سازمان ملل متحد»‌، «بانک جهانی»‌ و «سازمان بهداشت جهانی» تهیه می‌شود. در این گزارش به‌دنبال آن هستیم که به مهم‌ترین نکات گزارش مذکور در قسمت مربوط به توسعه تجدیدپذیرها بپردازیم.
۱- باوجود یک سال پرتلاطم به‌دلیل همه‌گیری کووید-۱۹، مصرف انرژی‌های تجدیدپذیر رشد سالانه ۶/۲ درصدی در سطح جهانی را تجربه کرد. رشد مذکور عمدتا ناشی از افزایش تولید برق تجدیدپذیر به‌ویژه به‌دلیل افزایش ظرفیت خورشیدی و بادی رخ داد. کاهش مصرف انرژی در طول همه‌گیری کووید-۱۹، سال ۲۰۲۰ را به یک ناهنجاری آماری تبدیل کرد. با این حال انتظار نمی‌رود که این افزایش قابل توجه مجددا تکرار شود، زیرا پیش‌بینی می‌شود کل مصرف انرژی نهایی با بهبود فعالیت‌های اقتصادی و رفع محدودیت‌های حمل‌ونقل در اکثر کشورها، به سطوح قبل از همه‌گیری کووید-۱۹ بازگردد. سهم انرژی‌های تجدیدپذیر از کل مصرف انرژی نهایی در سال ۲۰۲۰ به ۵/۱۲ درصد رسید که تنها ۸/۳ درصد بیشتر از یک دهه قبل است، لذا روند فعلی با جاه‌طلبی مدنظر در قالب هدف هفتم توسعه پایدار و اهداف آب‌وهوایی مطابقت ندارد.
۲- بسته‌های بهبود اقتصادی در پی همه‌گیری کووید-۱۹ و همچنین بحران جهانی انرژی ناشی از جنگ در اوکراین، بسیاری از کشورها را بر آن داشت تا در سال ۲۰۲۲ حمایت از انرژی‌های تجدیدپذیر را تقویت کنند. از سوی دیگر قیمت‌ بالای سوخت‌های فسیلی در سراسر جهان، با وجود تورم و افزایش نرخ‌های بهره، توسعه تجدیدپذیرها به‌خصوص بادی و خورشیدی را در برابر سایر سوخت‌ها رقابتی‌تر کرده است. در سال ۲۰۲۲، ۲۹۵ گیگاوات به ظرفیت تولید انرژی‌های تجدیدپذیر در سطح جهان اضافه شد و انرژی‌های تجدیدپذیر ۸۳ درصد از کل ظرفیت برق جدید اضافه‌شده را تشکیل دادند. توسعه انرژی‌های تجدیدپذیر در مسیر رسیدن به شاخص‌های مدنظر در قالب هدف هفتم توسعه پایدار و همچنین دستیابی به جاه‌طلبی‌های توافقنامه پاریس، مستلزم اهداف بلندپروازانه، حمایت سیاستی قوی‌تر و پایدارتر از انرژی‌های تجدیدپذیر، صرفه‌جویی در مصرف انرژی در همه بخش‌ها و بسیج بیشتر سرمایه‌های دولتی و خصوصی است. در مسیر دستیابی به شاخص‌های مدنظر در قالب هدف هفتم توسعه پایدار سهم انرژی‌های تجدیدپذیر از کل مصرف انرژی نهایی باید تقریبا سه برابر شود و تا سال ۲۰۳۰ به رقمی بین ۳۳ تا ۳۸ درصد برسد. دستیابی به سطوح هدفگذاری‌شده مستلزم توسعه انرژی‌های تجدیدپذیر بوده و نیاز است سهم انرژی‌های تجدیدپذیر در مصارف مربوط به گرمایش و حمل‌ونقل، به میزان قابل توجهی افزایش ‌یابد.
۳- مصرف برق تجدیدپذیر در سال ۲۰۲۰ بیش از ۷ درصد رشد سالانه داشته است. سهم انرژی‌های تجدیدپذیر از سبد مصرف برق جهانی از ۳/۲۶ درصد در سال ۲۰۱۹ به ۲/۲۸ درصد در سال ۲۰۲۰ افزایش یافته است. اتکاء بیشتر به برق تجدیدپذیر همراه با تثبیت تقاضای جهانی برق در سال ۲۰۲۰ باعث شد مصرف برق فسیلی ۸/۲ درصد نسبت به سال ۲۰۱۹ کاهش یابد. برق‌آبی بزرگ‌ترین منبع برق تجدیدپذیر در سطح جهان است و پس از آن بادی و خورشیدی قرار دارند. با این حال توسعه زیرساخت‌های مرتبط با تولید برق خورشیدی و بادی بزرگ‌ترین رشد مطلق سالانه را در سال ۲۰۲۰ ثبت کرده‌اند و در مجموع دوسوم افزایش جهانی در مصرف برق تجدیدپذیر که از سال ۲۰۱۵ مشاهده شده را به خود اختصاص داده‌اند.
۴- انرژی تجدیدپذیر مصرفی در بخش گرمایش با ۹/۰ درصد افزایش به ۴۲ اگزاژول در سال ۲۰۲۰ رسید. متاسفانه استفاده‌ سنتی از زیست توده تقریبا ۶۰ درصد از این رشد را به خود اختصاص داده که اثرات منفی بهداشتی، اجتماعی و زیست‌محیطی ناشی از عدم دسترسی به پخت‌وپز پاک را افزایش می‌دهد. وضعیت مذکور عمدتا ناشی از همه‌گیری کووید-۱۹ بود که تحویل سوخت مورد نیاز برای پخت‌وپز پاک را مختل کرد. از سوی دیگر توانایی مصرف‌کنندگان برای تهیه سوخت‌های مدرن کاهش یافت و بسیاری به استفاده سنتی از زیست توده روی آوردند. استفاده سنتی از زیست توده نزدیک به ۱۴ درصد
(معادل ۲۴ اگزاژول) از نیازهای گرمایش جهانی در سال ۲۰۲۰ را تشکیل داد. در سال ۲۰۲۰، سهم انرژی‌های تجدیدپذیر مدرن از مصرف انرژی جهانی در بخش گرمایش به ۴/۱۰ درصد رسید که ۲/۱ درصد بیشتر از سال ۲۰۱۵ بود. انرژی مصرفی صنایع عمده نظیر فولاد، سیمان، مواد شیمیایی و آلومینیوم به‌شدت به سوخت‌های فسیلی متکی است.
۵- بخش حمل‌ونقل تحت تاثیر سیاستگذاری‌ها مرتبط با همه‌گیری کووید-۱۹ شاهد کاهش ۱۴ درصدی (معادل ۶/۱۶ اگزاژول) در مصرف انرژی نهایی جهانی در سال ۲۰۲۰ بود. سوخت‌های زیستی نظیر اتانول و بیودیزل مبتنی بر محصولات کشاورزی حدود ۹۰ درصد انرژی تجدیدپذیر مورد استفاده در بخش حمل‌ونقل را شامل می‌شوند. از سوی دیگر سهم برق تجدیدپذیر در بخش حمل‌ونقل به‌دلیل افزایش فروش خودروهای الکتریکی به میزان ۴/۰ درصد (معادل ۴۱/۰ اگزاژول) افزایش یافت. در مجموع سهم انرژی‌های تجدیدپذیر از سبد انرژی مصرفی در بخش حمل‌ونقل در سال ۲۰۲۰، به ۴ درصد رسید که در مقایسه با ۶/۳ درصد در سال ۲۰۱۹ رشد داشته، اما تنها ۹/۰ درصد بیشتر از سال ۲۰۱۵ است.
۶- در سال ۲۰۲۰، تقریبا نیمی از رشد سالانه افزایش مصرف جهانی انرژی‌های تجدیدپذیر مربوط به آسیای شرقی به رهبری چین بود که در آن نیروگاه‌های بادی، برق‌آبی و خورشیدی رشد غالب را به خود اختصاص داده‌اند. اروپا بیش از یک‌چهارم افزایش مصرف انرژی تجدیدپذیر را به خود اختصاص داده که به‌دلیل شرایط مساعد برق‌آبی و رشد ظرفیت بادی و خورشیدی است. همچنین سهم انرژی‌های تجدیدپذیر از کل مصرف انرژی نهایی در همه مناطق در سال ۲۰۲۰ افزایش یافت و مناطق آمریکای لاتین و اروپا سریع‌ترین رشد را داشته‌اند. از سوی دیگر کشورهای جنوب صحرای آفریقا با سهم ۷۱ درصدی بزرگ‌ترین سهم انرژی‌های تجدیدپذیر از تامین انرژی را به خود اختصاص داده‌اند که دلیل آن مصرف بالای زیست توده برای گرمایش و پخت‌وپز در این منطقه است. در همین حال، آمریکای لاتین و دریای کارائیب بیشترین سهم از مصرف انرژی‌های تجدیدپذیر را از کل مصرف انرژی نهایی با ۲۹ درصد دارند که به‌دلیل تولید برق‌آبی و مصرف انرژی زیستی در فرآیندهای صنعتی و سوخت‌های زیستی برای حمل‌ونقل در این منطقه است.
۷- در میان ۲۰ کشور پرمصرف، برزیل و کانادا همچنان بیشترین سهم را در استفاده مدرن از انرژی‌های تجدیدپذیر در سال ۲۰۲۰ دارند که به‌دلیل وابستگی شدید آنها به برق‌آبی برای تولید برق و انرژی زیستی برای بخش‌های گرمایش و حمل‌ونقل است. چین به تنهایی بیش از یک‌پنجم مصرف انرژی‌های تجدیدپذیر مدرن را به خود اختصاص داده است، با این حال انرژی‌های تجدیدپذیر تنها ۱۱ درصد از کل مصرف انرژی نهایی این کشور را تشکیل می‌دهد. به جز ترکیه، تمامی کشورها شاهد افزایش سهم استفاده از انرژی‌های تجدیدپذیر مدرن از کل مصرف انرژی نهایی خود در سال ۲۰۲۰ بوده‌اند و اندونزی بیشترین رشد سالانه را تجربه کرده و پس از آن برزیل و بریتانیا قرار دارند. بین سال‌های ۲۰۱۰ تا ۲۰۲۰، این سهم استفاده از انرژی‌های تجدیدپذیر مدرن در ۳ کشور از ۲۰ کشور شامل نیجریه، پاکستان و ترکیه علی‌رغم مصرف رو به رشد از انرژی‌های تجدیدپذیر مدرن کاهش یافته بود. از سوی دیگر در همین دوره، مصرف انرژی‌های تجدیدناپذیر در ۱۱ کشور از ۲۰ کشور افزایش یافته است. این امر اهمیت محدود کردن مصرف انرژی و تسریع در کاهش سهم سوخت‌های فسیلی را نشان می‌دهد. افزایش ظرفیت مبتنی بر انرژی‌های تجدیدپذیر در کشورهای در حال توسعه در سال ۲۰۲۰ به اوج خود رسیده است. با این وجود روندهای مثبت جهانی و منطقه‌ای این واقعیت را پنهان می‌کند کشورهایی که بیشترین نیاز به حمایت را دارند، حتی در دسته وسیع‌تر کشورهای در حال توسعه نسبت به برنامه عقب هستند. از بین بردن شکاف در استقرار ظرفیت تولید مبتنی بر انرژی‌های تجدیدپذیر به سیاست‌ها و سرمایه‌گذاری‌های متناسب نیاز دارد تا اطمینان حاصل شود که گذار انرژی در بلندمدت عادلانه و پایدار است.
۸- در سال ۲۰۲۱ رکورد سرانه نصب ظرفیت تجدیدپذیر با ۲۶۸ وات به ازای هر نفر به ثبت رسید که حاکی از رشد سالانه ۸/۹ درصدی است. علی‌رغم این روند امیدوارکننده، باید برای توسعه زیرساخت‌ها و ارتقای فناوری برای تامین خدمات انرژی مدرن و پایدار برای همه در کشورهای در حال توسعه، به‌ویژه کشورهای کمتر توسعه‌یافته، کشورهای در حال توسعه جزیره‌ای کوچک و کشورهای در حال توسعه محصور در خشکی، مطابق با برنامه‌های حمایتی کار دنبال شود. این امر بسیار مهم است، زیرا روندهای مثبت جهانی و منطقه‌ای مانع از حمایت حداکثری از کشورهای با بیشترین نیاز می‌شود. در حالی که ظرفیت سرانه انرژی‌های تجدیدپذیر رشد بالایی را در کشورهای در حال توسعه با رقم ۶/۹ درصد به ثبت رسانده است، رشد در کشورهای در حال توسعه جزیره‌ای کوچک ۵/۸ درصد، کشورهای کمتر توسعه‌ یافته ۵/۵ درصد و کشورهای در حال توسعه محصور در خشکی ۸/۳ درصد بوده است. این روند بر نیاز فوری به حمایت و سرمایه‌گذاری بیشتر تاکید می‌کند تا اطمینان حاصل شود که همه کشورهای در حال توسعه توانایی مشارکت در تلاش‌های جهانی به‌منظور کاهش اثرات تغییر اقلیم و برآورده کردن شاخص‌های مدنظر موجود در قالب هدف هفتم توسعه پایدار را دارند.
۹- بسته‌های بهبود اقتصادی در پی همه‌گیری کووید-۱۹ و همچنین بحران جهانی انرژی ناشی از جنگ در اوکراین، بسیاری از کشورها را بر آن داشت تا در سال ۲۰۲۲ حمایت از انرژی‌های تجدیدپذیر را تقویت کنند. به‌علاوه، قیمت‌ بالای سوخت‌های فسیلی در سراسر جهان، با وجود تورم و افزایش نرخ‌های بهره، توسعه تجدیدپذیرها به‌خصوص بادی و خورشیدی را در برابر سایر سوخت‌ها رقابتی‌تر کرده است. در سال ۲۰۲۲، ۲۹۵ گیگاوات به ظرفیت تولید انرژی‌های تجدیدپذیر در سطح جهان اضافه شد و انرژی‌های تجدیدپذیر ۸۳ درصد از کل ظرفیت برق جدید اضافه‌شده را تشکیل دادند. توسعه انرژی‌های تجدیدپذیر در مسیر رسیدن به شاخص‌های مدنظر در قالب هدف هفتم توسعه پایدار سازمان
«ملل متحد» و همچنین دستیابی به جاه‌طلبی‌های توافقنامه پاریس، مستلزم اهداف بلندپروازانه، حمایت سیاستی قوی‌تر و پایدارتر از انرژی‌های تجدیدپذیر، صرفه‌جویی در مصرف انرژی در همه بخش‌ها و بسیج بیشتر سرمایه‌های دولتی و خصوصی است. در مسیر دستیابی به شاخص‌های مدنظر در قالب هدف هفتم توسعه پایدار سهم انرژی‌های تجدیدپذیر از کل مصرف انرژی نهایی باید تقریبا سه برابر شود و تا سال ۲۰۳۰ به رقمی بین ۳۳ تا ۳۸ درصد برسد. دستیابی به سطوح هدفگذاری‌شده مستلزم توسعه انرژی‌های تجدیدپذیر بوده و نیاز است سهم انرژی‌های تجدیدپذیر در مصارف مربوط به گرمایش و حمل‌ونقل، به میزان قابل توجهی افزایش ‌یابد.
۱۰- افزایش قابل ملاحظه سهم انرژی‌های تجدیدپذیر در سبد مصرف انرژی نهایی یکی از اهداف تعیین‌شده در قالب هدف برنامه هفتم توسعه پایدار است. در سال ۲۰۲۰، کل مصرف انرژی نهایی نسبت به سال قبل ۷/۴ درصد کاهش یافت، زیرا همه‌گیری کووید-۱۹ و واکنش‌های سیاستی باعث اختلال در فعالیت‌های اجتماعی و اقتصادی در سراسر جهان شد. سهم منابع تجدیدپذیر از کل مصرف انرژی نهایی در سطح جهانی در طول سه دهه گذشته نسبتا ثابت بوده است. با این وجود در سال‌های اخیر رشد ۳ درصدی را تجربه کرده که عمدتا به‌دلیل استقرار سریع فناوری‌های تجدیدپذیر است. در سال ۲۰۲۰، به‌منظور کاهش سرعت شیوع همه‌گیری کووید-۱۹، دولت‌ها در سراسر جهان محدودیت‌هایی را بر اکثر فعالیت‌های اجتماعی و اقتصادی نظیر بخش‌های حمل‌ونقل، صنعت و خدمات اعمال کردند و باعث کاهش قابل توجه تقاضای انرژی شدند. در همان زمان، مصرف انرژی‌های تجدیدپذیر در جهان به ۶/۶۸ اگزاژول در سال ۲۰۲۰ افزایش یافت و سهم انرژی‌های تجدیدپذیر از کل مصرف انرژی نهایی را به ۱/۱۹ درصد رسید که در مقایسه با ۷/۱۷ درصد در سال ۲۰۱۹ حاکی از ارتقای جایگاه انرژی‌های تجدیدپذیر است.
کاپ ۲۸؛ مقابله با چالش‌های مالی در زمینه تغییر اقلیم
۱- در ۲ نوامبر رییس COP28، جاه‌طلبی بیشتر و اقدام تسریع‌شده بانک‌های توسعه چندجانبه (MDBs) را برای رسیدگی به چالش‌های مالی اقلیمی، با تاکید بر نیاز به تریلیون‌ها، نه میلیاردها دلار برای رفع مشکلات مالی اقلیم، ترغیب کرد. وی در یک نشست مجازی با روسای بانک‌های مذکور خواستار افزایش همکاری از طریق پلتفرم‌های کشوری شد. وی با تاکید بر نقش حیاتی MDBها در پایه‌گذاری یک چارچوب جدید در زمینه تامین مالی اقلیمی، اعلامیه مشترک و اهداف بازنگری‌شده در COP28 را تشویق کرد. الجابر با تاکید بر بیانیه نایروبی برای منشور جهانی تامین مالی اقلیم تا سال ۲۰۲۵، بر تغییر به پلتفرم‌های کشوری برای بهبود دسترسی به این منابع مالی تاکید کرد. او همچنین بر ضرورت افزایش بودجه سازگاری، گسترش پوشش مالی اقلیمی برای بخش‌های مختلف و تشدید تلاش‌ها در بسیج مالی بخش خصوصی تاکید کرد.
۲- نقش صندوق بین‌المللی پول در تامین مالی اقلیم، با تاکید بر اعتماد پایداری و انعطاف‌پذیری و انتقال مجدد حق برداشت ویژه مورد تاکید قرار گرفته است. رئیس COP28 خواستار برگزاری مجمعی در سال آینده برای ارزیابی پیشرفت اصلاحات MDB است و رؤسای MDB را به یک رویداد سطح بالا در COP28 دعوت کرد. این نشست با حضور چهره‌های برجسته از جمله رئیس بانک جهانی و مدیرعامل صندوق بین‌المللی پول برگزار خواهد شد و زمینه را برای تمرکز COP28 بر ارزیابی جامع پیشرفت در برابر اهداف آب‌وهوایی و گذار انرژی جهانی فراهم می‌کند.
۳- در ۵ نوامبر، پنجمین نشست کمیته انتقالی کنفرانس چارچوب تغییرات اقلیمی ملل متحد (UNFCC) با ارائه فهرستی از توصیه‌ها برای عملیاتی کردن صندوق ضرر و خسارات، با موفقیت در ابوظبی پایان یافت. در صورت تصویب این توصیه‌ها در COP28 میلیاردها نفر که در برابر اثرات تغییرات اقلیم که آسیب‌پذیر هستند، مورد حمایت قرار خواهند گرفت. «صندوق زیان و خسارت» که در COP27 تاسیس شد، اولین صندوق ملل متحد است که برای رسیدگی به آسیب‌های ناشی از تغییر اقلیم اختصاص داده شده و هدف آن ارائه حمایت‌هایی مبتنی بر کمک‌های مالی به کشورهای آسیب‌پذیر است. الجابر بر اهمیت صندوق مذکور تاکید کرد و از طرفین خواست که در COP28 قراردادی را در خصوص عملیاتی کردن استفاده از ظرفیت صندوق امضا کنند.
۴- اجلاس جهانی رهبران مذهبی در ۷ نوامبر در ابوظبی تشکیل شد. این اجلاس که توسط شورای بزرگان مسلمان (MCE) و با همکاری ریاست COP28، برنامه محیط‌زیست سازمان ملل متحد (UNEP) و وزارت مدارا و همزیستی امارات متحده عربی برگزار شد، ۲۸ رهبر مذهبی از مذاهب اصلی در سراسر جهان را گرد‌هم آورد. این بیانیه که توسط این رهبران امضا‌ شده است، بر اقدامات متحول‌کننده برای محدود کردن گرمایش زمین به ۵/۱ درجه سانتیگراد، به‌ویژه در مورد جوامع آسیب‌پذیر تاکید می‌کند. الجابر این بیانیه را به‌عنوان بیانیه‌ای قدرتمند از فوریت، وحدت، همبستگی، مسوولیت و امید ستایش کرد و از رهبران دینی خواست تا به انتقال پیام صلح، خوش‌بینی و رفاه کمک کنند. این بیانیه خواستار گفت‌وگوی فراگیر با تاکید بر همکاری با رهبران مذهبی، گروه‌های آسیب‌پذیر، جوانان، سازمان‌های زنان و جامعه علمی برای توسعه پایدار است.
۵- ائتلاف نوآوری برای تغییرات اقلیمی در ۸ نوامبر تشکیل شد. هدف این ائتلاف متحد کردن مبتکران فناوری آب‌وهوایی، سرمایه‌گذاران، سیاستگذاران و سایر سهامداران برای سرعت بخشیدن به نوآوری و استقرار راه‌حل‌های مرتبط با فناوری آب‌وهوا است. این ائتلاف بر تقویت اکوسیستم‌های فناوری آب‌وهوایی در سطح جهانی، تمرکز خواهد کرد. این ابتکار با تعهد COP28 به کربن‌زدایی سریع و استقرار فناوری، به‌ویژه در مناطق آسیب‌پذیر هماهنگ است.
نویسندگان: تبسم میرشکارزاده،
حسن راعی و عباس ملکی