بحران سودان با چاشنی رقابت عربستان و امارات

ایلیا حسینی- جنگ قدرت بین ارتش سودان(SAF) و نیرو‌های واکنش سریع(RSF) که از فروردین سال 1402 آغاز شده، به سرعت به یک درگیری در مقیاس وسیع تبدیل شد و از آن زمان تاکنون یکی از بدترین بحران‌های انسانی را در این کشور رقم زده است. ژنرال عبدالفتاح البرهان، رییس شورای حاکمیتی سودان از سال ۲۰۱۹ رهبر دوفاکتوی این کشور بوده است. او پس از قیام پرآشوب علیه عمر البشیر، رییس‌جمهور سابق سودان که در آوریل ۲۰۱۹ در پی اعتراضات از قدرت برکنار شد، به قدرت رسید. پیش از آن، ژنرال البرهان یک فرمانده ارتش منطقه‌ای در دارفور بود جایی که هزاران کشته و حدود ۳۰۰‌هزار نفر در جنگ داخلی از سال ۲۰۰۳ تا ۲۰۰۸ در آن آواره شدند.
پس از امضای توافقنامه تقسیم قدرت میان غیرنظامیان و ارتش در سال ۲۰۱۹، ژنرال البرهان رییس شورای حاکمیت شد – نهادی که برای نظارت بر انتقال سودان به حکومت دموکراتیک ایجاد شد- اما با نزدیک شدن به تاریخ تحویل کنترل دولت به غیرنظامیان در اواخر سال ۲۰۲۱، او نشان داد که تمایلی به واگذاری قدرت ندارد.
رقیب اصلی ژنرال البرهان، «محمد حمدان دقلو» معروف به «حمیدتی» است که نیروهای واکنش سریع را رهبری می‌کند. در تاریخ اکتبر ۲۰۲۱، ژنرال البرهان و ژنرال حمدان برای به دست گرفتن قدرت در یک کودتای نظامی متحد و عملا رهبر و معاون رهبر سودان شدند اما خیلی زود با یکدیگر نساختند و میان آنها درگیری شکل گرفت.
بسیاری از دیپلمات‌ها از جمله دیپلمات‌های ایالات متحده تلاش کردند تا توافقی بین دو ژنرال برقرار کنند تا قدرت را به غیرنظامیان بازگردانند. با این حال، آنها نتوانستند در مورد سرعت جذب نیروهای واکنش سریع در ارتش توافق کنند.
در همین راستا جنگ و درگیری داخلی کنونی در سودان میلیون‌ها نفر را آواره کرده است. طبق آخرین آمار، حدود ۱۲‌میلیون نفر از جمعیت سودان از خانه‌های خود رانده شده‌اند که یکی از بزرگ‌ترین بحران‌های آوارگی در سراسر جهان را رقم زده است. همچنین تاکنون چندین بار در سودان با وساطت بین‌المللی آتش‌بس اعلام شده اما طرف‌های درگیر به طور مداوم آن را نقض کرده‌اند.
امارات و عربستان از شریک تا رقیب
سودان پلی است که خاورمیانه و آفریقا را به هم پیوند می‌دهد و منابع طبیعی فراوان آن به این معناست که نبرد برای خارطوم ابعاد منطقه‌ای به خود گرفته است. در حالی که عربستان سعودی از برهان حمایت کرده امارات از حمیدتی پشتیبانی می‌کند.
ریاض و ابوظبی هر دو عضو شورای همکاری خلیج‌فارس برای چندین دهه متحدان ظاهری یکدیگر بوده‌اند.
اکنون در حالی که ریاض روابط خود را با رقیب اصلی‌اش تهران عادی کرده و به نظر می‌رسد در لبنان، سوریه و همچنین در قضیه فلسطین در حال میانجی‌گری است، رقابت خود را با امارات افزایش داده است.
امارات‌متحده عربی شریک جنگ مستمر عربستان‌سعودی علیه حوثی‌ها در یمن بوده است. با این وجود، از زمان آغاز جنگ یمن در سال 2015 میلادی اهداف ریاض و ابوظبی به تدریج از هم جدا شد زیرا ریاض از دولت دست نشانده تحت ریاست عبد ربه منصور‌هادی حمایت کرد در حالی که ابوظبی تصمیم گرفت از شورای انتقالی جنوب حمایت کند.
این امر کنترل بسیاری از بنادر و جزایر یمن و در نتیجه دسترسی به تنگه باب المندب و شاخ آفریقا را برای امارات‌متحده عربی امکان‌پذیر ساخت.
در این میان درگیری‌های شدیدی بین شورای انتقالی جنوب و نیروهای‌ در تلاش برای کنترل شهر بندری عدن در سال 2019 میلادی رخ داد. با این وجود، رقابت عربستان و امارات در یمن محدود به بنادر نبود. گزارش‌‌هایی که در سال 2018 میلادی توسط شبکه خبری «الجزیره» فاش شد نشان داد که ریاض برنامه‌ریزی کرده بود خط لوله‌ای برای انتقال نفت عربستان به بندر نیشتون یمن در مرز با عمان بسازد. این پروژه موقعیت کلیدی امارات‌متحده عربی در حمل‌و‌نقل نفت و گاز را تضعیف می‌کرد و به پادشاهی سعودی امکان کنترل بیشتری در اوپک می‌داد.
موقعیت ابوظبی در مقابل ریاض تنها زمانی تقویت شد که توافقنامه ابراهیم تحت حمایت آمریکا را برای عادی‌سازی روابط با اسرائیل در سال 2020 میلادی امضا کرد. در نتیجه آن دولت ترامپ تصمیم گرفت پیشرفته‌ترین جنگنده اف 16 آمریکایی را به امارات عرضه کند.
هماورد ریاض و ابوظبی در شاخ آفریقا
کشورهای حاشیه خلیج‌فارس از زمان برکناری عمر‌البشیر نقش مهمی در سودان ایفا کرده‌اند. ابوظبی و ریاض بلافاصله با کمک سه‌میلیارد دلاری بودجه شورای نظامی انتقالی حکومتی که قدرت را در دست گرفت تامین کرده بودند. در آن زمان منافع عربستان و امارات در سودان به طور کلی همسو بود و هر دو کشور به ایفای نقش در انتقال کوتاه‌مدت دموکراتیک این کشور کمک کردند. هر دو کشور امتیازاتی نیز از خارطوم گرفتند: سودان از عربستان سعودی در یمن حمایت نظامی کرد و امارات‌متحده عربی نیز به دنبال میانجیگری جهت عادی‌سازی روابط خارطوم با تل‌آویو بود.همچنین عربستان سعودی و امارات مدت‌هاست که در اقتصاد سودان سرمایه‌گذاری کرده‌اند. ابوظبی تا سال 2018 میلادی در مجموع 6/7‌میلیارد‌دلار در آن کشور سرمایه‌گذاری کرده بود. امارات از زمان سقوط بشیر 6‌میلیارد‌دلار دیگر سرمایه‌گذاری کرده که شامل پروژه‌های کشاورزی و یک بندر دریای سرخ می‌شود. در مقابل، ریاض در اکتبر 2022 میلادی اعلام کرد که تا 24‌میلیارد‌دلار در بخش‌های اقتصاد سودان از جمله زیرساخت‌ها، معادن و کشاورزی سرمایه‌گذاری خواهد کرد.
با وجود آنکه منافع عربستان سعودی و امارات در سودان در ابتدا به ویژه در زمانی که بشیر در طول محاصره عربستان سعودی و امارات علیه قطر بی‌طرف باقی ماند با یکدیگر همسو بود اما ژنرال برهان از آن زمان به دنبال بهبود روابط با دوحه بوده است. در این میان امارات به حمیدتی اعتماد کرد زیرا جنگجویان نیروهای واکنش سریع از سال 2015 در جنوب یمن فعال بودند و در سال 2019 به لیبی انتقال یافتند تا از ژنرال «خلیفه حفتر» یکی از رهبران شبه نظامیان آن کشور که توسط ابوظبی حمایت می‌شود پشتیبانی کنند.
مثلث روسیه، امارات و نیروهای واکنش سریع
با وجود آنکه عربستان سعودی در حمایت از برهان با مصر همکاری داشته، امارات‌متحده عربی با گروه واگنر از روسیه در حمایت از نیروهای واکنش سریع همکاری داشته است. گروه واگنر از سال 2017 در سودان فعال بوده است زمانی که قراردادهایی را با وزارت منابع آن کشور برای پروژه‌هایی در دارفور -جایی که نیروهای واکنش سریع در آنجا فعال بودند- امضا کرد. گفتنی است واگنر در سال 2019 در لیبی فعال شد و به نمایندگی از حفتر جنگید. در همین رابطه ابوظبی در مورد اتحاد خود با نیروهای واکنش سریع سکوت کرده است. با این وجود، گزارش‌ها حاکی از آن است که حمیدتی به عنوان حافظ منافع امارات در سودان عمل کرده و از معادن طلای تحت کنترل واگنر محافظت می‌کند. طلای این معادن سپس در مسیر روسیه به امارات ارسال می‌شود. رابطه سه‌جانبه بین امارات‌متحده عربی، نیروهای واکنش سریع و روسیه از طریق گروه واگنر با تهاجم روسیه به اوکراین در فوریه 2022 تثبیت شد؛ زمانی که مسکو برای کاهش تاثیر تحریم‌های غرب بیشتر به طلا و سایر منابع مالی وابسته شد. در حالی که امارات‌متحده عربی برای طلا می‌جنگد، عربستان سعودی تلاش کرده تا خود را به عنوان بازیگری صلح‌طلب و بشردوست در بحران سودان نشان دهد. ریاض از گفت‌وگوهای آتش‌بس با حضور نمایندگان ایالات متحده در شهر جده عربستان حمایت کرده است. ریاض همچنین به مردم سودان در داخل و خارج از کشور کمک کرده و به تخلیه بسیاری از غیرنظامیان از خارطوم کمک کرده است. «عبدالفتاح السیسی» رییس‌جمهور مصر از متحدان سعودی نیز به ارتش سودان کمک کرده و به طور خاص در زمینه پشتیبانی هوایی در تلاش برای بازپس‌گیری کنترل کامل دولت سودان توسط ارتش تحت رهبری برهان فعال بوده است.
در چنین شرایطی سقوط سودان تحت کنترل برهان یا حمیدتی و در نتیجه حوزه نفوذ عربستان یا امارات باعث تغییر توازن قوا در خلیج‌فارس و تشدید تنش بین ریاض و ابوظبی خواهد شد اما بعید است که نتیجه جنگ به این روشنی باشد: سودان نیز مانند لیبی احتمالا در امتداد خطوط قومی و قبیله‌ای در شکلی تشدید شده وضعیتی شکننده پیدا خواهد کرد.بنابراین کارشناسان معتقدند درگیری در سودان فرصتی برای عربستان سعودی و امارات است تا حضور و کنترل منطقه‌ای خود را گسترش دهند. برای ریاض یک پیروزی کامل برای ارتش سودان جایگاه آن کشور را به عنوان یک رهبر در جهان عرب و اسلام تقویت می‌کند. از سوی دیگر برای امارات‌متحده عربی هرگونه دستاورد نیروهای واکنش سریع اهرمی برای تضعیف تسلط ریاض بر خاورمیانه ایجاد می‌کند که یک پیروزی برای ابوظبی خواهد بود.