بازگشت قطره‌ای از دریای تمدن

نادر نینوایی- مسعود پزشکیان، رییس‌جمهور در حالی به کشور بازگشت که ‌هزار و 100لوح تاریخی مربوط به دوره هخامنشیان را نیز به همراه داشت.
این الواح گلی در سال ۱۳۱۴شمسی و پس از توافق دولت وقت ایران با موسسه شرق‌شناسی دانشگاه شیکاگو، به آمریکا ارسال شدند. قرار بر این بود که این الواح ترجمه‌شده و پس از رمزگشایی محتوای آنها، به ایران بازگردانده شوند. این روند البته بسیار طولانی شد و تاکنون حدود 90سال به طول انجامیده است و می‌توان گفت که روند بازگشت الواح شکل سریالی و قطره‌چکانی پیدا کرده است و هربار فقط بخش کوچکی از مجموعه این آثار ارزشمند به کشور بازگردانده می‌شوند.
تعدادی از الواح در دهه‌های 1320 و 1330 به ایران بازگردانده شدند و تعدادی نیز در دهه‌های 1380، 1390 و 1400به موطن خود بازگشتند و در نهایت هنوز چیزی حدود دوسوم آثار در آمریکاست.
در دو سال اخیر اما روند استرداد آثار گویی اندکی شتاب گرفته و بخشی از الواح در سال گذشته در بازگشت رییس دولت‌سیزدهم از نیویورک و بخشی دیگر نیز همزمان با بازگشت اخیر مسعود پزشکیان از آمریکا، به ایران بازگردانده شدند.
بررسی و ترجمه این الواح نشان داده که قدمت آنها به عصر داریوش‌شاه هخامنشی می‌رسد و اطلاعاتی درخصوص دستمزد و حقوق کارگران در آنها نگاشته شده است. نگاهی به متون ترجمه‌شده گویای آن است که برای ساخت بنای عظیم تخت‌جمشید برخلاف رویه جاری و گفتمان دوران باستان، از کسی بیگاری کشیده نشده و حقوق کارگران کامل پرداخت شده است و حتی به زنانی که در جریان ساخت بنا فعالیت داشته‌اند، حقوق پرداخت شده است. در واقع این الواح سندی غیرقابل انکار بر فرهنگ بالا و جایگاه شاخص تمدن ایرانی در دوران باستان است و به سبب اهمیت آنها برای تمدن ایرانی، انتظار می‌رود تلاش‌ها برای بازگرداندن مابقی الواح ارزشمند هخامنشی افزایش یافته و روند بازگرداندن آنها تسریع یابد.
مشخصات و اهمیت الواح هخامنشی
براساس بررسی‌های صورت‌گرفته مشخص شده که اغلب الواح استردادی به کشور به خط میخی و به زبان عیلامی و در مواردی آرامی نگاشته شده‌اند و شکل و ابعاد آنها نیز متفاوت است.
متون الواح استردادی غالبا درخصوص مدیریت منابع، راه‌ها، روابط اجتماعی، مایحتاج اساسی زندگی، دستمزدها و اقتصاد جامعه هخامنشی در زمان داریوش اول است.
رمزگشایی این الواح مشخص می‌کند برخلاف نظرات و نوشته‌های تاریخ‌نویسان متعصب غربی و یونانی نظیر «هرودوت» که اغلب ایرانیان را قومی بربر معرفی می‌کنند، در تمدن باستانی ایران و در عصر هخامنشیان برابری و حقوق مساوی زن و مرد طرف توجه بوده و شاهد این مدعا برابر بودن حقوق مردان و زنانی است که در جریان ساخت تخت‌جمشید فعالیت داشته‌اند. جالب آنکه متون این الواح نشان می‌دهد که حتی زنانی که در تخت‌جمشید کار می‌کرده‌اند در هنگام زایمان نوعی پاداش دریافت می‌کردند که می‌توان آن را شیوه‌ای باستانی از مرخصی زایمان در 2هزار و 500 سال قبل و در ایران‌باستان دانست.
برای آنکه اهمیت این برابری زن و مرد در دوران باستانی ایران را بهتر متوجه شویم، کافی است به این موضوع توجه کنیم که برای ساخت بناهای بزرگ نظیر اهرام مصر در هزاره‌های قبل، اغلب از برده‌ها استفاده می‌شده است و ساخت ابرسازه‌های باستانی غالبا نتیجه ظلم و ستم به مردمان عادی و بردگانی بوده که گاه در جریان ساخت این آثار جان خود را از دست می‌دادند و در بیشتر موارد هم مزدی نمی‌ستاندند.
ماجرای بازگشت قطره‌چکانی الواح
همانطور که پیشتر نیز ذکر شد، ماجرای الواح هخامنشی به اسفند ۱۳۱۱شمسی و کاوش‌های باستان‌شناسی باروی تخت‌جمشید بازمی‌گردد. در این مقطع حدود ۳۰‌هزار لوح گلی مربوط به دوره هخامنشی به خط میخی توسط گروه باستان‌شناسی موسسه شرق‌شناسی دانشگاه شیکاگو کشف شد.
در سال ۱۳۱۴ شمسی پس از توافق دولت وقت ایران با موسسه شرق‌شناسی دانشگاه شیکاگو مقرر شد الواح برای ترجمه و مطالعه محتوای آن به این موسسه امانت سپرده شود؛ امانتی که امانتدار آن چندان امین نبود و در نتیجه روند بازگرداندن آثار تا به امروز ادامه دارد و هنوز هم به شکل کامل محقق نشده است.
یکی از علل بازگشت دیرهنگام این الواح به اتفاقاتی مربوط می‌شود که در سال 1396 به وقوع پیوست. درواقع قرار بود در این سال باقیمانده الواح به ایران برگردد، اما یک شکایت معروف به «جنی روبین» روند بازگشت آنها را مختل کرد.
ماجرا از این قرار بود که در این سال، دادگاهی در آمریکا حکم داد، آثار تاریخی ایران که به امانت در دانشگاه شیکاگو بودند، مصادره شده و غرامت ۷۱‌میلیون و ۵۰۰‌هزار دلاری حاصل از فروش آنها به قربانیان آمریکایی یک انفجار انتحاری، پرداخت شود. در نتیجه دادگاه آمریکایی حکم مصادره این اشیای تاریخی را صادر کرد و دستور فروش الواح را داد.
به دنبال این رای، مسوولان حقوقی و دوستداران میراث فرهنگی در ایران پیگیر استرداد الواح از طریق قانونی شدند. سرانجام در بررسى نهایى قضات دیوان‌عالی در دادگاهی که دوم اسفند ۱۳۹۶ برگزار شد، حکم مصادره و فروش الواح هخامنشی ایران لغو شد.
پیش از این، پنج‌محموله از این الواح در سال‌های 1327، 1330، 1383، 1398و 1402 به ایران بازگردانده شده‌اند.
محموله آخر که شامل 1100لوح گلی است نیز اخیرا وارد کشور شد و چشم امید دوستداران تاریخ و تمدن ایران به وزارت میراث فرهنگی و دولت برای بازگرداندن حدود 22‌هزار لوح باقیمانده و کامل شدن پازل تاریخی الواح گلی هخامنشی است.
وعده بازگشت مابقی الواح در زمان مشخص
تاکنون زمان دقیق بازگشت مابقی الواح و گل‌نوشته‌های هخامنشی اعلام نشده است. با وجود این، قائم‌مقام وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی در این خصوص گفته: «طرف آمریکایی متعهد شده است در بازه زمانی که مشخص است، مابقی الواح را (به ایران) برگرداند.»
علی دارابی، معاون میراث فرهنگی و قائم‌مقام وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی در این خصوص گفت:‌ این ششمین مرحله از بازگشت الواح و گل‌نوشته‌های هخامنشی از آمریکاست که در این مرحله ۱۱۰۰قطعه از این الواح به کشور برگردانده شدند.
او اضافه کرد: این الواح به موزه ملی ایران منتقل می‌شود و تا ۷۲ساعت قرنطینه خواهد بود و پس از آن هیاتی از کارشناسان با آنکه الواح قبلا از سوی «موسسه شرق‌شناسی شیکاگو» خوانده شده، اما دوباره آنها را خوانش می‌کنند.
معاون میراث فرهنگی همچنین گفت: این الواح از دوهفته آینده برای عموم مردم قابل نمایش و بازدید است.
دارابی یادآور شد:‌ پیشتر در پنج مرحله و در مجموع ۶‌هزار و ۸۶۸ لوح به کشور بازگردانده شده بود که مرحله پنجم آن سال قبل بود که ۳هزار و ۵۰۶گل‌نبشته از آمریکا به ایران استرداد شد. در این مرحله ۱۱۰۰قطعه دیگر از الواح هخامنشی به ایران بازگشته و مابقی الواح را نیز طرف آمریکایی متعهد شده است در بازه زمانی‌ای که وجود دارد، برگرداند.
معاون میراث فرهنگی با بیان اینکه این لوح‌ها، بیانگر زیست و سبک زندگی نیاکان ما در دوره هخامنشی است، افزود: «این لوح‌ها بسیار ارزشمند هستند. این اشیا به موزه خواهند رفت، چراکه موزه‌ها فقط بیانگر ثروت و توسعه یک کشور نیستند، بلکه موزه‌ها نمادی از صلح و توسعه برای همزیستی در جهان به‌حساب می‌آیند. از این‌رو ما به دنبال این هستیم که تعداد موزه‌ها را به یک‌هزار موزه در کشور افزایش دهیم.»
باید توجه داشت با توجه به اینکه در سال 1311 چیزی حدود 30هزار لوح گلی به آمریکا و موسسه شرق‌شناسی ارسال شده و با نظر به اینکه تاکنون مجموعا 7هزار و 968لوح به کشور بازگردانده شده، بنابراین هنوز چیزی حدود 22هزار لوح همچنان در آمریکا باقی مانده است. به بیان دیگر، آنچه تاکنون و در این نزدیک به 90سال به کشور بازگشته، کمتر از یک‌سوم آثار است و انتظار می‌رود اقدامی موثر برای بازگرداندن مابقی الواح در کوتاه‌ترین زمان ممکن صورت پذیرد.