اما‌واگرهای تولید خودروی برقی در ایران

«جهان‌صنعت»- مصرف فزاینده «بنزین» به پاشنه‌آشیل اقتصاد و محیط‌زیست ایران بدل شده است. از سویی دولت بابت دسترسی ارزان شهروندان به بنزین، یارانه پنهان سنگینی را پرداخت می‌کند و در عین حال، به واسطه عدم مصرف بنزین از سوی بخش‌هایی از جامعه، از منظر ناتوانی در برقراری عدالت اجتماعی در مظان اتهام است. همزمان هزینه فرصت «یارانه پنهان» بالاست، به‌گونه‌ای که به گفته مسعود پزشکیان، رییس‌جمهور پرداخت این یارانه دولت را از پرداخت مطالبات بازنشستگان، پرستاران و پرداخت به‌موقع هزینه خرید تضمینی گندم و مواردی از این دست باز می‌دارد. از سوی دیگر، ‌با توجه به فرسودگی نیمی از 30‌میلیون خودروی موجود در کشور، مصرف بنزین به شدت افزایش یافته و به همین نسبت، آلودگی هوا نیز شدت گرفته که پیامدهای متعددی برای سلامت شهروندان به دنبال داشته است.
این همه در حالی است که خودروهای برقی و حمل‌و‌نقل عمومی برقی می‌تواند به‌طور معناداری این مشکلات را حل کند، اما جای خالی خودروهای برقی و سیستم حمل‌و‌نقل عمومی مبتنی بر الکتریسیته در ایران خالی یا در برخی موارد کمرنگ است. از سویی، واردات خودروهای برقی و هیبریدی به کشور بسیار محدود بوده و از سوی دیگر،‌ نه‌تنها این خودروها در کشور تولید نمی‌شوند که برنامه مشخصی برای تولید این دسته از خودروها در کشور دیده نمی‌شود.
در شرایطی که فناوری‌های صنعت خودرو و حمل‌و‌نقل در جهان به سرعت در حال تحول است. ایران نیز همچون بسیاری از کشورها با چالش‌هایی در تغییر و بازنگری سیاست‌های صنایع خودروسازی و حمل‌و‌نقل خود به منظور تطبیق با نیازهای متناسب با واقعیت‌های جدید فناوری و تقاضای مصرف‌کنندگان مواجه است.
مسیر ورود به عرصه برقی‌سازی حمل‌و‌نقل پیش‌نیازها و الزاماتی در سطوح مختلف نیاز دارد که در تازه‌ترین گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس با عنوان «چرخش‌های تحول‌آفرین فناوری در صنعت خودرو: الزامات ورود و نقش‌آفرینی ایران در زنجیره ارزش بین‌المللی خودروهای برقی» مورد بررسی قرار گرفته است.
نکته مغفول در تولید خودروی برقی
نتایج بررسی‌های بازوی پژوهشی مجلس نشان می‌دهد، مسیر ورود به عرصه برقی‌سازی حمل‌و‌نقل پیش‌نیازها و الزاماتی در سطوح مختلف دارد. سطح اول تحلیل ابعاد مختلف حمل‌و‌نقل برقی بررسی واقعیات و شناخت مختصات کلان روند برقی‌سازی حمل‌و‌نقل در مقیاس جهانی تحت عنوان «چیستی» است. گام دوم طراحی مسیر ورود و نقش‌آفرینی در زنجیره ارزش بین‌المللی خودروهای برقی بررسی نظام انگیزشی کشورهای پیشرو در مسیر برقی‌سازی حمل‌و‌نقل و احصای راهبرد مناسب کشور در این حوزه تحت عنوان «چرایی» است و در نهایت مرحله «چگونگی» یا تعیین چارچوب کلی سیاستگذاری و طراحی جزئیات سیاستی با هدف تحقق چشم‌انداز مطلوب در این حوزه باید مورد توجه قرار گیرد؛ موضوعی که در روند فعلی برقی‌سازی در کشور از سوی نهادهای مختلف مغفول مانده است. و با گذر از دو سطح اول یعنی بدون شناخت از واقعیات و مختصات کلان روند برقی‌سازی حمل‌و‌نقل در مقیاس جهانی و نظام انگیزشی کشورهای پیشرو در این حوزه و قبل از احصای راهبرد مناسب کشور در مواجهه با این کلان روند اقدام‌هایی در دستور کار قرار گرفته است.
بررسی‌های صورت‌گرفته در این گزارش، مستندی بر این واقعیت است که می‌توان از تجربیات کشورهای دیگر درس‌های زیادی گرفت، اما هر کشوری باید در نهایت سیاست‌ها و راهبردهای خود را در طراحی چگونگی مواجهه با برقی‌سازی حمل‌و‌نقل و ورود به زنجیره ارزش خودروهای برقی براساس اهداف کلان و شرایط منحصر‌به‌فرد خود شکل دهد. بخش حمل‌و‌نقل ایران با چالش‌های مهمی مانند افزایش انتشار آلاینده‌ها، ترافیک و اتکای شدید به فناوری‌های نسبتا قدیمی با مصرف بالای سوخت‌های فسیلی مواجه است. با این حال، ایران بزرگ‌ترین تولید‌کننده خودرو غرب‌آسیا با ظرفیت بالای نوآوری منابع غنی انرژی و نیروی انسانی متخصص، پتانسیل ایجاد تغییرات تحول‌آفرین در مسیر صنعت خودروسازی و یک سیستم حمل‌و‌نقل کارآمدتر را دارد. با پذیرش فناوری‌های جدید مانند برقی‌سازی و تقویت همکاری در بخش‌های مختلف ایران می‌تواند پتانسیل رشد اقتصادی در گذار از سوخت فسیلی به برقی را به فعلیت برساند و نقش خود را در زنجیره ارزش این نوع خودروها در صنایع خودروسازی جهان بازیابی کند.
برنامه مشخصی نداریم
در حال حاضر نظام اقتصادی کشور و بخش‌خصوصی برنامه مشخصی برای سرمایه‌گذاری جدی در مشارکت فرآیند برقی‌سازی ارائه نداده است؛ موضوعی که ریشه در عدم‌قطعیت در پیش‌بینی رشد بازار خودروهای برقی در ایران دارد. با مطالعه دقیق منابع منتشرشده و تجربیات کشورهای پیشرو در این زمینه احتمال مواجهه ایران با ابرچالش‌های جدی در راستای ورود به زنجیره ارزش صنعتی خودروهای برقی و گسترش حمل‌و‌نقل برقی دور از انتظار به نظر نمی‌رسد. بر همین اساس الزامات ورود ایران به زنجیره ارزش خودروهای برقی در جهان احصا و معرفی شده است. جهت حرکت در مسیر ورود و مشارکت در زنجیره ارزش بین‌المللی خودروهای برقی و گسترش حمل‌و‌نقل برقی در ایران و تبدیل چالش‌های موجود در مسیر به فرصت‌های جدید لازم است به تحلیل راهبردی الزامات اقتصادی، اجتماعی و صنعتی طراحی نحوه مواجهه با این کلان روند بین‌المللی بیشتر پرداخته شود و بدین منظور ملاحظات ۳۰گانه در ۶دسته اصلی «الزامات طراحی راهبرد کلان»، «الزامات اجتماعی- اقتصادی»، «الزامات روابط بین‌الملل و توسعه زنجیره تامین»، «الزامات حوزه زیرساخت انرژی و محیط‌زیست»، «الزامات حوزه حمل‌و‌نقل» و «الزامات توسعه صنعتی» طبقه‌بندی شده است.
فرصت فعال‌سازی ظرفیت رشد اقتصادی
براساس گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس، ‌بخش حمل‌و‌نقل ایران با چالش‌های مهمی مانند افزایش انتشار آلاینده‌ها ترافیک و اتکای شدید به فناوری‌های نسبتا قدیمی با مصرف بالای سوخت‌های فسیلی مواجه است. با این حال، ایران بزرگ‌ترین تولید‌کننده خودرو غرب‌آسیا، با پتانسیل بالای نوآوری منابع غنی انرژی و نیروی انسانی متخصص پتانسیل ایجاد تغییرات تحول‌آفرین در مسیر صنعت خودروسازی و یک سیستم حمل‌و‌نقل کارآمدتر را دارد با پذیرش فناوری‌های جدید مانند برقی‌سازی و تقویت همکاری در بخش‌های مختلف ایران می‌تواند پتانسیل رشد اقتصادی در گذار از سوخت فسیلی به برقی را به فعلیت برساند و نقش خود را در زنجیره ارزش این نوع خودروها در صنایع خودروسازی جهان بازیابی کند. فعالیت‌های تحقیقاتی و میدانی در زمینه فناوری‌های خودروسازی در ایران نشان می‌دهد که با وجود معرفی چندین محصول اولیه از خودروهای برقی در سال‌های اخیر پیشرفت صنعتی برای تولید انبوه این محصولات در ایران فراهم نشده است. علاوه‌بر کمبود مطالعات فنی تا به امروز مطالعات اجتماعی کافی برای ارزیابی استقبال گسترده بخش‌های مختلف جمعیتی ایران از این نوع فناوری زیست‌بوم حمل‌و‌نقل و تاثیرات آن بر اقتصاد کشور ارائه نشده است. جهت بهره‌برداری از فناوری‌های جدید کم‌آلاینده ایجاد مدل اقتصادی سالم و پایدار در اکوسیستم صنعت خودروی ایران بسیار ضروری است. ارزیابی ترکیبی از جنبه‌های راهبردی فنی، اقتصادی و اجتماعی حمل‌و‌نقل برقی نقش مهمی در توسعه پایدار صنعت خودرو در ایران ایفا خواهد کرد.
در حال حاضر، نظام اقتصادی کشور و بخش‌خصوصی برنامه مشخصی برای سرمایه‌گذاری جدی در مشارکت برای فرآیند برقی‌سازی ارائه نداده است؛ موضوعی که ریشه در عدم قطعیت در پیش‌بینی رشد بازار خودروهای برقی در ایران دارد. با مطالعه دقیق منابع منتشرشده و تجربیات کشورهای پیشرو در این زمینه احتمال مواجهه ایران با ابرچالش‌های جدی در راستای ورود به زنجیره ارزش صنعتی خودروهای برقی و گسترش حمل‌و‌نقل برقی دور از انتظار به نظر نمی‌رسد. بر همین اساس الزامات ورود ایران به زنجیره ارزش خودروهای برقی در جهان احصا و معرفی شده است.
فراتر از تغییر فناورانه
پژوهش ارائه‌شده در این گزارش نشان می‌دهد که ورود به زنجیره ارزش بین‌المللی خودروهای برقی و گذار به حمل‌و‌نقل برقی صرفا یک تغییر فناورانه نیست، بلکه شامل تعاملات چندوجهی در بخش‌ها و سطوح مختلف کشور است و در تغییرات از جغرافیایی به جغرافیایی دیگر بر حسب شرایط اقتصادی اجتماعی می‌تواند بسیار متفاوت باشد. به عنوان مثال، ملاحظات راهبرد کلان شامل بحث موضوع همگرایی و واگرایی سیاست‌های کلان ملی و بین‌المللی با اولویت حمل‌و‌نقل پایدار است. در حالی که ملاحظات اجتماعی- اقتصادی شامل درک رفتار مصرف‌کننده، پویایی بازار و شرایط اقتصادی است. ملاحظات زنجیره تامین و روابط بین‌الملل به ماهیت جهانی تولید وسایل نقلیه برقی و تحولات ژئوپلیتیکی بین پیشروان صنعت غرب و شرق و تامین مواد حیاتی در چرخه تولید می‌پردازد.
ملاحظات انرژی بر زیرساخت‌ها و منابع انرژی مورد نیاز برای حمایت از وسایل برقی تمرکز می‌کند و ملاحظات حمل‌و‌نقل به صورت کلان به چالش‌های ادغام همگون خودروهای برقی در سیستم حمل‌و‌نقل موجود و توسعه راه‌حل‌های جابه‌جایی جدید در سطوح شهر و جاده‌های بین‌شهری می‌پردازد. در نهایت موضوعیت صنایع مرتبط منعکس‌کننده تاثیرات اقتصادی گسترده بر بخش‌های مختلف از جمله خودروسازی تولید انرژی و صنایع خدماتی است که نیاز به همکاری بین‌بخشی و نوآوری صنایع گوناگون را برجسته می‌کند .
این ۶دسته‌بندی در مجموع با هدف پیشنهاد یک رویکرد ساختاریافته برای درک و تبدیل چالش‌های چندوجهی ورود به زنجیره ارزش بین‌المللی خودروهای برقی و گذار به وسایل نقلیه برقی به فرصت‌های جدید با در نظر گرفتن داده‌های متنوع مربوط به ایران واقعیت‌های بازار و صنعت و وضعیت فعلی اقتصاد کشور ارائه شده است. همگرایی ذی‌نفعان مختلف برای بیشینه کردن رفاه مردم در این مسیر و کمک به نوآوران و صنعتگران برای موقعیت‌یابی بهتر و افزایش تولید با کیفیت رقابتی در صنعت خودرو گامی بسیار موثر خواهد بود و با برنامه‌ریزی کوتاه‌مدت و بلندمدت بخش‌های مختلف صنعت و تجارت می‌توانند نقشه‌های راه جدید و موثری در عصر تحولات فناوری‌های جدید تدوین کنند.