افول نساجی با کمبود ارز

فاطمه عباس‌پور- دستیابی صنعت نساجی کشور به جایگاه سوم منطقه و جایگاه پنجم جهان تا سال 1404؛ این عبارت در حالی حدود یک دهه گذشته به عنوان تصویر مطلوبمان از آینده صنعت نساجی کشور ترسیم شد که تا به امروز و با فاصله زمانی کمتر از یک سال تا موعد مقرر نام نساجی ایران حتی در لیست 50کشور پیشرو در این صنعت نیز به چشم نمی‌خورد!
نکته غم‌انگیز ماجرا در این است که طبق بسیاری از شواهد مردمان ساکن فلات ایران در عصر باستان و حدود 5‌هزار سال پیش احتمالا جزو نخستین دسته از افرادی بودند که به معنای واقعی کلمه دست به تولید پارچه از پنبه و پشم زدند و تاریخ نساجی جهان را آغاز کردند. سابقه تاریخی غنی ایرانیان در تولید پارچه بیش از هر چیز این سوال را به ذهن می‌آورد که کجای مسیر را اشتباه رفتیم که امروزه صنعت نساجی حدود 5‌درصد از ارزش‌افزوده صنعتی کشور و حدود یک درصد از سبد صادراتی کشور را و کمتر از یک‌دهم درصد در جهان را به خود اختصاص
داده است؟
سابقه تاریخی پرتلاطم
طی قرن نوزدهم محو شدن نساجی کشور آرام‌آرام شروع شد و دلیل آن هم یک امر مشخص بود: منسوجات ایرانی که به شیوه سنتی تولید شده بودند توان رقابت با نمونه‌های وارداتی ارزان‌تر که از هند و اروپا به ویژه بریتانیا و روسیه وارد کشور می‌شدند را نداشتند! در آن زمان بیشتر تقاضای ایران برای منسوجات از طریق واردات به طور عمده از هند که انواع زیادی از پارچه‌های پنبه‌ای تولید می‌کرد برآورده می‌شد.
در نهایت تلاش‌هایی برای پایان دادن به این روند در داخل کشور صورت گرفت؛ به گونه‌ای که در سال‌1850 شاهد تاسیس نخستین کارخانه‌های نخ‌ریسی و بافندگی به معنای مدرن و امروزی آن و شیوه اروپایی در کاشان و تهران بودیم که هردو جزو نخستین موسسات اقتصادی کشور بودند و از ماشین‌آلات صنعتی استفاده می‌کردند.
وجود مزارع وسیع و دسترسی گسترده به مواد خامی همچون پنبه، پشم و کتان باعث فراهم شدن بستر بسیار خوبی برای پا گرفتن صنعت نساجی در کشور می‌شود اما همچنان ایران برای رفع نیاز خود شدیدا به واردات وابسته بود.
یکی از مواردی که در آن زمان بیشترین ضربه را به صنایع درحال پیدایش کشور از جمله نساجی زد قرارداد ترکمانچای بود. این قرارداد تعرفه واردات یکنواخت ۵‌درصد را اعمال می‌کرد که به طور موثر مانع حمایت حکومت ایران از صنایع می‌شد.
سرانجام در دهه ۱۹۲۰ میلادی، ایران با شرکای تجاری خود، توافقنامه‌های اقتصادی جدیدی را برقرار کرد که از این طریق کارخانجات نساجی و دیگر شرکت‌های دولتی بلافاصله از طریق تعرفه‌های گمرکی و موانع غیر‌تعرفه‌ای از حمایت دولت برخوردار شدند.
از نمونه کارخانه‌های موفق این دوره می‌توان به کارخانه امین علی زربین که در سال‌1884 تاسیس شد یا کارخانه‌های نخ‌ریسی که توسط حاج‌علی‌نقی کاشانی و حاج‌رحیم آقای‌قزوینی به ترتیب در سال‌۱۹۰۲ در سمنان و در سال‌۱۹۰۸ در تبریز افتتاح شدند
اشاره کرد.
گذر از شیوه تولید سنتی
در سال 1949 و پس از پایان جنگ جهانی دوم بود که دولت متوجه شد با روند فعلی نمی‌توان کاری از پیش برد؛ زمانی که با گذشت یک قرن از ورود ماشین‌آلات نساجی مدرن به کشور همچنان بیش از 55‌درصد تولیدات به صورت دستی انجام می‌شد و تنها 40‌درصد از نیاز کشور توسط تولیدات داخلی
برطرف می‌شد.
با تلاش دولت تعداد کارخانه‌ها را بین سال‌های ۱۹۵۶ تا ۵۷ و ۱۹۵۷ تا ۱۹۶۰ از ۱۳ به ۵۲ افزایش یافت اما باز هم تولید داخل حریف واردات ارزان‌قیمت خارجی نشد و در سال‌۱۹۶۱ رکود اقتصادی و به دنبال آن کاهش تقاضا موجب بسته شدن بسیاری از کارخانه‌ها شد. صنعت‌کاران در این زمان شروع به فشار آوردن به دولت کردند تا واردات منسوجات را ممنوع اعلام کند. پس از انقلاب اسلامی و بین سال‌های ۱۹۸۰ تا ۱۹۸۸ دولت سیستم کنترل قیمت را بر این صنعت تحمیل کرد اما از آنجا که همه ورودی‌ها در قیمت‌های یارانه‌ای عرضه می‌شدند این صنعت کمابیش توانست سطح تولیدی قبلی خود را حفظ کند.
صنعتی غریب و بدون پشتوانه
امروزه سهم‌گیری صنعت نساجی از ارزش‌افزوده صنعتی کشور کمتر از 5‌درصد است آماری که در سال 1370 حدود 25‌درصد بود. در بخش درآمدهای صادراتی نیز این صنعت، بدون لحاظ درآمدهای حاصل از صادرات فرش، سهم بسیار ناچیزی در سبد صادراتی یعنی حدود یک درصد را به خود اختصاص
داده است.
موضوع دیگر سهم 3/8درصدی این صنایع از بنگاه‌های بالای 50‌نفر صنعت است که سهم ارزش‌افزوده حاصل از این بنگاه‌ها در برابر سایر بنگاه‌های بالای 50‌نفر بخش صنعتی کشور تنها در حدود 3/2‌درصد است. امری که به خوبی عدم نظارت و ساماندهی صحیح بر این بنگاه‌ها را یادآور می‌شود.
ماشین‌آلات فرسوده
حالا این سوال مطرح است که کجای مسیر را اشتباه رفتیم؟ «جهان‌صنعت» در گفت‌و‌گو با امیرحسین چایچی، فعال اقتصادی در حوزه صنایع نساجی به موانع موجود و آسیب‌های وارده به این صنعت می‌پردازد.چایچی در ابتدای سخنانش گفت: مدت زمان زیادی است که دستگاه‌ها و ماشین‌آلات این صنعت بازسازی یا جایگزین نشده‌اند و اکثر فرآیند تولید با ماشین‌آلاتی که تکنولوژی‌شان برای سال‌های گذشته است صورت می‌گیرد. با چنین امکاناتی مشخصا نمی‌توان محصول با کیفیت تولید کرد و در نتیجه مصرف‌کننده نهایی به واردات رو می‌آورد. در چنین شرایطی تولیدی‌ها که نتوانسته‌اند محصول خود را بفروشند به ناچار ظرفیت خود را کاهش می‌دهند و ادامه این روند منجر به تعطیلی آنها می‌شود.وی ادامه داد: اصلاح این روند نیازمند نوسازی کارخانجات و استفاده از تکنولوژی‌های جدید است که با اقتصاد کلی کشور در ارتباط است. در اینجا لازم است به نکات مرتبط با ارز‌بری نیز اشاره کنیم چرا که برخلاف درخواست بسیاری از کارخانه‌ها به دلیل محدود بودن منابع ارزی دولت تخصیص ارز و موارد این چنینی اتفاق نمی‌افتد.
بدون کمیت، بدون کیفیت
بحث دیگری که چایچی به آن پرداخت کمبود مواد اولیه و در راس آنها پنبه بود. او گفت: ایران در سال‌های گذشته چیزی در حدود 180‌هزار تن پنبه تولید می‌کرد و جزو دسته صادرکنندگان پنبه به شمار می‌رفت اما متاسفانه در حال حاضر این رقم حدود 60‌هزارتن و میزان مصرف‌مان نیز در حدود 160 تا 180 هزارتن است.
نکته قابل توجه این است که آن دسته از پنبه‌های تولید شده داخل کشور نیز کیفیت لازم را ندارد و مصرف‌کننده یعنی شرکت‌های ریسندگی به ناچار باید به واردات پنبه از کشور‌های صادرکننده چون تاجیکستان و ازبکستان که دولت از سال 2020 صادرات پنبه را ممنوع اعلام کرده است رو بیاورند.وی ادامه داد: در بحث محصولاتی مانند پلی استر چند کارخانه با کیفیت در داخل وجود دارد که آن‌ها نیز در سال چندین بار به علت بحث اورهال و تعمیرات در مقاطع طولانی تعطیل می‌شوند و مصرف‌کننده را سردرگم می‌کند. شرکت‌های دولتی نیز به علت عدم وجود رقابت و انحصار در صنعت محصول با کیفیتی عرضه نمی‌کنند و همین امر در کنار بحث تحریم‌ها دست مصرف‌کننده را تنگ‌تر از همیشه می‌‌کند.
قاچاق، دشمن تاریخی
این فعال اقتصادی افزود: بحث دیگر قاچاق و واردات غیرقانونی پوشاک، پارچه و نخ هست که باعث می‌شود تولیدکننده داخلی نتواند با محصولات قاچاق که هیچ‌گونه عوارضی نمی‌پردازند و قیمت تمام‌شده آنها بسیار پایین‌تر است رقابت کنند و عرصه را واگذار می‌کنند. تامین قطعات نیز از دیگر مشکلات این
صنعت است.
ما به علت اینکه شامل تحریم‌ها در بحث نساجی هستیم برای تامین قطعات مورد نیاز باید به واسطه‌ها رو بیاوریم و همین امر موجب می‌شود قیمت تمام شده کالا باز بالاتر برود.
قطعی برق و آسیب‌های تمام نشدنی
چایچی در خاتمه سخنانش گفت: در کنار همه این مشکلات بحث قطع برق امسال آسیب بسیار بزرگی به تولیدکنندگان زد.
ما در سال گذشته هفته‌ای یک روز و به مدت چند ساعت با قطع برق مواجه بودیم اما امسال اعلام شد باید هرروز از ساعت 10 تا 16نصف ظرفیت را کاهش دهیم و آن را از دو به یک مگابایت برسانیم. حتی در مقاطعی کارخانه یک شیفت کامل تعطیل بود. قطعی برق رابطه مستقیم با کاهش تولید و فروش دارد و این درحالی‌ست که هزینه‌های دیگر چون مالیات و حقوق همچنان پابرجاست. در این شرایط تنها راه تعدیل نیرو یا کاهش ظرفیت است که با وجود هیچ کدام از آنها نمی‌توان آینده روشنی برای این صنعت متصور بود.