استاد مسمط

اَبوالنَّجم احمَدبن قوص‌بن احمد منوچهری دامغانی (معروف به منوچهری) شاعر ایرانی سده پنجم هجری اهل دامغان بود. او را شاعر طبیعت خوانده‌اند. تخلص خود را از نام نخستین ممدوح خود فلک المعالی منوچهر بن قاموس وشمگیر پنجمین حکمران زیاری گرفته ‌است. بازتاب عناصر طبیعی نظیر رنگ، صوت و عناصر بویایی در آثار منوچهری چشمگیر است. هرچند منوچهری اولین سراینده ایرانی نیست که از سرایندگان عرب متاثر شده ‌است، با وجود این، شاید در میان سرایندگان فارسی‌زبان پیش از خود یا معاصرانش هیچ کس به اندازه او از ادبیات عرب تاثیر نپذیرفته باشد.
زندگی
از کودکی و جوانی منوچهری در دامغان اطلاعات چندانی در دست نیست اما با توجه به سیاق متداول عصر و با توجه به وجود چندین حوزه علمیه و مدرسه علوم دینی در دامغان که قدمت برخی از آنها به زمانی پیش از عصر منوچهری می‌رسد احتمالا وی تحصیلات آغازین خود را در یکی از همین مدارس دینی گذرانده باشد که این امر می‌تواند سرآغاز آشنایی منوچهری با زبان و ادبیات عرب باشد. پس از آن وی به خدمت منوچهر قابوس زیاری در طبرستان رسید. پس از مرگ منوچهر قابوس، منوچهری به ری رفت و به خدمت طاهر دبیر رسید که از طرف سلطان مسعود غزنوی در آنجا فرمانروایی داشت. وی از آنجا به دربار غزنه راه یافته و به ستایشگری سلطان مسعود غزنوی مشغول شد. منوچهری برای جلب حمایت عنصری قصیده‌ای به نام «لغز شمع» سرود و در آن عنصری را ستایش کرد. در سال ۴۳۲ هجری قمری، منوچهری در حالی که ۳۴ سال داشت درگذشت.
موضوع و قالب شعری
بیشتر شعرهای او درباره طبیعت است. منوچهری علاوه بر آشنایی با زبان عربی، از دانش‌هایی چون نحو، پزشکی، ستاره‌شناسی و موسیقی آگاهی داشت و در شعر خود از واژه‌های خاص این دانش‌ها بهره می‌برد. دیوان منوچهری مشتمل بر اشعاری است که در قالب غزل، قصیده، مسمط، قطعه، و ترکیب‌بند سروده شده و موضوعاتی چون ستایش، وصف و خمریه را دربر می‌گیرد. منوچهری قالب مسمط را برای نخستین بار در شعر پارسی پدید آورده است. اشعار او معمولا در دو سبک است؛ یا تغزل و اشعاری که به جوانی او هنگام شاعری بازمی‌گردد و دیگری مدح و ستایش سلاطین و بزرگان زمانه که از رسوم معمول شاعری آن زمان بوده ‌است. در اشعار او مفردات و اصطلاحات عربی بسیار دیده می‌شود که توانایی او در ادبیات عرب را منعکس می‌سازد.
به کارگیری واژه‌ها و اصطلاحات عربی، حتی واژه‌های غریب و نامانوس، اشاره به نام نزدیک به ۳۰ سراینده عرب در دیوان او، اشاره به مطالعه و حفظ دیوان‌های سرایندگان عرب، بهره‌گیری از اسلوب و درونمایه سروده‌های عربی، برخی از مصادیق این توجه به‌شمار می‌آیند. زبان او در شعرش نه به سادگی و روانی زبان رودکی و فرخی است و نه به استواری و پختگی زبان عنصری. عبدالحسین زرین‌کوب در توصیف زبان شعری‌اش این‌گونه گفته است: «زبانی شیرین اما درشت و ناهموار است و رایحه فضل‌فروشی از آن به مشام می‌رسد» و علتش همان عربی‌دانی و عربی‌خوانی او و مراجعه مکررش به دیوان‌های شاعران عرب بوده ‌است. مقاله‌ای که در حوزه ادبیات تطبیقی و با هدف بررسی میزان تاثیرپذیری منوچهری دامغانی از معلقه امرؤالقیس انجام شده‌است بیانگر تاثیرپذیری منوچهری‌دامغانی در دو چامه خود از معلقه امرؤالقیس در محور عمودی و موتیف است. با وجود این موارد، در محور افقی ابتکار و استقلال عمل منوچهری، به ویژه در زمینه توصیفات کاملا به چشم می‌خورد.
در سال ۱۳۲۶ دیوان منوچهری‌دامغانی توسط محمد دبیرسیاقی منتشر شد که آخرین تجدید نظر وی از این دیوان در سال ۱۳۸۷ به وسیله انتشارات زوار چاپ شده‌ است. تصحیح دیگری توسط برات زنجانی توسط موسسه انتشارات دانشگاه تهران در سال ۱۳۸۷ چاپ شد. در سال ۱۳۹۳ دیوان منوچهری‌دامغانی به تصحیح حبیب یغمایی و به کوشش سیدعلی آل‌داود از سوی بنیاد موقوفات محمود افشار منتشر شده‌ است.
خیزید و خز آرید که هنگام خزانست
باد خنک از جانب خوارزم وزانست
آن برگ رزان بین که بر آن شاخ رزانست
گویی به مثل پیرهن رنگ‌رزانست
دهقان به تعجب سرانگشت گزانست
کاندر چمن و باغ‌، نه گل ماند و نه گلنار
طاووس بهاری را، دنبال بکندند
پرش ببریدند و به کنجی بفکندند
خسته به میان باغ به زاریش پسندند
با او ننشینند و نگویند و نخندند
وین پر نگارینش بر او باز نبندند
تا بگذرد آذر مه و آید (سپس) آذار
شبگیر نبینی که خجسته به چه دردست
کرده دو رخان زرد و برو پرچین کردست
دل غالیه فامست و رخش چون گل زردست
گویی که شب دوش می‌و غالیه خوردست
بویش همه بوی سمن و مشک ببردست
رنگش همه رنگ دو رخ عاشق بیمار
بنگر به ترنج ‌ای عجبی‌ دار که چونست
……………………………………………………………..
زردست و سپیدست و سپیدیش فزونست
زردیش برونست و سپیدیش درونست
چون سیم درونست و چو دینار برونست
آکنده بدان سیم درون لؤلؤ شهوار
نارنج چو دو کفه سیمین ترازو
هردو ز زر سرخ طلی کرده برونسو
آکنده به کافور و گلاب خوش و لؤلؤ
وانگاه یکی زرگر زیرک‌دل جادو
با راز به هم باز نهاده لب هر دو
رویش به سر سوزن بر آژده هموار