از تنفس در هوای آلوده تا مرگ «پیروز»

گروه جامعه- آغاز سال گذشته با آلودگی هوا و کاهش کیفیت هوا در سطح «خطرناک» همراه بود، به‌طوری‌که ۱۹ فروردین ماه در پی اعلام اداره کل هواشناسی تهران مبنی بر وزش باد شدید و گاهی خیلی شدید همراه با خیزش موقت گرد و خاک در بعضی ساعات به‌ویژه در نیمه جنوبی استان، کیفیت هوای تهران افت چشمگیری پیدا کرد و بر اساس اطلاعات شرکت کنترل کیفیت هوای تهران، کیفیت هوای پایتخت با شاخص ۴۱۶ در شرایط «خطرناک» قرار گرفت. آلاینده شاخص نیز ذرات معلق کمتر از ۱۰ میکرون گزارش شد. از تبعات تنفس ذرات معلق کمتر از ۱۰ میکرون می‌توان به ابتلا به بیماری‌های قلبی و ریوی، کاهش سیستم ایمنی بدن در مقابل بیماری‌ها، از بین رفتن بافت‌های ریه، آسم کودکان، مرگ و میر زودرس و سرطان اشاره کرد.
پتروشیمی میانکاله و اما و اگرهایش
۲۰ اسفندماه ۱۴۰۰ کلنگ پروژه کارخانه پتروشیمی میانکاله از سوی احمد وحیدی، وزیر کشور به زمین زده شد ولی ۱۰ فروردین ۱۴۰۱ علی سلاجقه رییس سازمان حفاظت محیط‌زیست اعلام کرد که پتروشیمی میانکاله هنوز مجوزی از سازمان محیط‌زیست نگرفته است. در شرایطی ساخت کارخانه پتروشیمی میانکاله آغاز شده بود که احداث آن، ذخیره‌گاه زیست‌کره میانکاله را با خطر حذف از لیست ذخیره‌گاه‌های زیست‌کره دنیا تهدید می‌کرد.
به گفته محمود یزدان‌دوست مدیرکل سابق دفتر ارزیابی زیست‌محیطی سازمان حفاظت محیط‌زیست ذخیره‌گاه زیست‌کره میانکاله در سال ۱۳۵۵ به تایید یونسکو رسیده است. اگر صنعت پتروشیمی بخواهد در آنجا احداث شود، این ذخیره‌گاه از لیست ذخیره‌گاه‌های زیست‌کره دنیا حذف خواهد شد. سرانجام پس از کش و قوس‌های فراوان اجرای این پروژه ۸۰ هزار میلیارد تومانی با حکم دادستان کل کشور۲۲ فروردین ماه سال ۱۴۰۱ متوقف شد.
«خرس قهوه‌ای» و «پلنگ ایرانی» قربانی ناآگاهی مردم و تعلل مسوولان
۴ اردیبهشت‌ماه بود که اخباری مبنی بر مشاهده دو گونه وحشی پلنگ و خرس قهوه‌ای در دو نقطه از کشور شنیده و تصاویری درباره برخورد مردم و مسوولان با آنها منتشر شد. همان روز خبر تلف شدن پلنگ ایرانی در قائمشهر تایید و به خبر تلف شدن خرس قهوه‌ای که دو روز قبل در روستای کنازق شهرستان نمین اردبیل جان خود را از دست داده بود، ضمیمه شد.
از اردبیل شروع می‌کنیم؛ جایی که یک قلاده خرس قهوه‌ای در روستای کنازق شهرستان نمین ۲ اردیبهشت دیده شد و با رفتار نامتعارف مردم محلی جان خود را از دست داد. خرس قهوه‌ای گونه‌ای است که در صورت وجود شرایط تحریک‌آمیز پاسخ خود را نشان می‌دهد اما در حالت عادی علاقه‌ای به ایجاد مخاطره برای جان انسان ندارد. این در حالی است که مردم محلی در مواجهه با این‌گونه از بیل و کلنگ و تجهیزات صنعتی استفاده کردند و گونه پس از تحمل جراحات وارده جان باخت. چندین کیلومتر آن طرف‌تر و در استانی ساحلی که وجب به وجب آن با پوشش گیاهی فرش شده و زیستگاه گونه‌های جانوری است، ۴ اردیبهشت ماه یک گونه پلنگ در قائمشهر مشاهده شد و جان خود را از دست داد. علاوه بر نبود امکانات کافی مانند تفنگ بیهوش‌کننده، برخی مردم قائمشهر نیز به متشنج‌تر شدن جو اطراف این ‌گونه کمک کردند. در حالی که با اعلام نیروی انتظامی، باید مردم از محل حضور این‌گونه متفرق می‌شدند، این اتفاق نیفتاد تا این پلنگ با از دست دادن آرامش خود به چند تن حمله کند و در نهایت با شلیک گلوله تلف شود.
قصه ۱۰ ماهه از مادر شدن «ایران» تا تلف شدن «پیروز»
اوایل اردیبهشت ماه مردم ایران منتظر فرزندان «ایران» بودند. بالاخره و پس از چند سال کش و قوس، ماده یوز توران، مادر سه یوز ماده شد. ۱۱ اردیبهشت ماه ۱۴۰۱ علی سلاجقه رییس سازمان حفاظت محیط‌زیست با اعلام سالم بودن فرزندان «ایران» گفت: با توجه به حضور تیم دامپزشکی از یک هفته گذشته و بررسی شبانه‌روزی رفتارهای این جانور، مشخص شد که بارداری کامل است و با توجه به شرایط فیزیکی گونه و عدم توانایی برای زایمان طبیعی، با نظر دامپزشکان مشاور و دامپزشک معتمد سازمان نسبت به انجام زایمان سزارین صحرایی اقدام شد. خوشبختانه با توجه به حضور تیم دامپزشکی مجرب، سه توله یوز ایرانی در این زایمان سزارین صحرایی، سالم متولد شدند.
۱۴ اردیبهشت ماه بود که دکتر بهرنگ اکرامی، پزشک معتمد مرکز تکثیر یوز آسیایی، از تلف شدن یکی از سه توله «ایران» خبر داد. به گفته او این توله از زمان تولد ضعیف بود و در این چهار روز افزایش وزنی نداشت‌ و بعد از کالبدشکافی علت تلف شدن ناهنجاری مادرزادی ریه سمت چپ و چسبندگی ریه عنوان شد. حسن اکبری، معاون محیط‌زیست طبیعی و تنوع زیستی سازمان حفاظت محیط‌زیست، ۲۸ اردیبهشت ماه از تلف شدن توله یوز دوم نیز خبر داد و گفت: صبح روز گذشته دامپزشک تیمارگر توله یوزها متوجه تغییر در عادت دفع آنها می‌شود که به‌فوریت موضوع توسط اداره کل حفاظت محیط‌زیست استان سمنان به دامپزشکان گروه بیماری‌های دفتر حیات‌وحش منعکس و با هماهنگی دامپزشک متخصص داخلی دام کوچک از دانشکده دامپزشکی سمنان به محل نگهداری یوزها منتقل می‌شود و پس از معاینه نسبت به درمان آن اقدام می‌کند. پس از بررسی‌های انجام شده، با نظر دامپزشک متخصص، تصمیم گرفته شد که توله‌ها برای بررسی بیشتر و نظارت دامپزشکی به یک بیمارستان تخصصی دامپزشکی در تهران منتقل شوند که متاسفانه یکی از توله‌ها در مسیر انتقال به تهران تلف شد. توله دوم به بیمارستان تخصصی دامپزشکی منتقل شد و تحت نظارت‌های دامپزشکی قرار دارد.
توله یوز سوم، تنها توله یوز باقی مانده از «ایران» و «فیروز» بود که نام او را «پیروز» گذاشتند. این توله در پارک پردیسان زندگی می‌کرد و قرار بود در فروردین‌ماه سال جاری به زیستگاه اصلی خود در پارک ملی توران منتقل شود اما عمر او کفاف نداد چراکه ۴ اسفندماه بود که دستگاه گوارش «پیروز» دچار مشکل شد و دفع نداشت بنابراین به بیمارستان دامپزشکی مرکزی انتقال داده شد. معاینات لازم انجام شد و با حال مساعد به پارک پردیسان برگشت اما ۶ اسفند دوباره به علت وضعیت نامساعدی که داشت به بیمارستان منتقل شد. سرانجام ۹ اسفندماه پس از فراز و فرودهای بی‌شمار و با گذشت ۹ ماه و ۲۸ روز پراسترس تلف شد.
جاده‌ عباس‌آباد؛ بلای جان یوزپلنگ آسیایی
۱۴ مردادماه بود که در پی خبر واصله از سوی عوامل محلی به پارک ملی توران در ساعت ۲۰ و ۴۵ دقیقه روز جمعه مبنی بر تصادف یک قلاده توله یوزپلنگ آسیایی با خودرو، عوامل اجرایی پارک ملی توران و اداره حفاظت محیط‌زیست میامی به محل حادثه که در فاصله ۱۵ کیلومتری خارج از منطقه حفاظت‌شده توران (مناطق آزاد میامی) در حد فاصل سه راهی زیدر تا کاروانسرای میان دشت (محدوده کال تاغی) واقع است، عزیمت کردند که پس از گشت و بررسی موضوع، خبر واصله مورد تایید قرار گرفت، این در حالی است که طی روزهای قبل از آن، پایش شبانه‌روزی این محور به ویژه در محدوده الحاک– عباس‌آباد (داخل مرز منطقه حفاظت‌شده توران) در دستور کار یگان حفاظت محیط‌زیست دو اداره بوده است.
این تصادف توجه دوستداران محیط‌زیست و مسوولان مربوطه را به برخی موارد مانند فنس‌کشی جاده‌ها، احداث زیرگذر یا روگذر برای یوزها، نصب تابلوهای هشدار، تامین روشنایی جاده و تهیه ردیاب ماهواره‌ای که لازمه بقای گونه‌های در معرض انقراض کشور است، جلب کرد که البته تاکنون اقدامات کافی در این زمینه از سمت نهادهای متولی انجام نشده است.
«امید» دوباره تنها ماند
«امید»- تک دُرنای سیبری- پرنده‌ای به‌شدت در معرض خطر انقراض از خانواده «کلنگان» است. حالا ۱۵ سال است به تنهایی مهاجرت می‌کند و امسال دو روز زودتر از قرار هر ساله (۵ آبان) خودش را به ایران رسانده است. یکی از خصوصیات درناها نوع همسرگزینی‌شان است که به‌صورت تک‌همسری است. اگر اتفاقی برای جفت آنها بیفتد به ‌سختی دوباره امکان جفت‌یابی برایشان مهیا می‌شود. در سال ۸۶ «آرزو»- جفت «امید»- به دلیلی نامعلوم تلف شد و پس از آن نیز «امید» جفت‌گیری نکرد و تنها مسیر مهاجرت خود را طی می‌کند.
با تلاش سازمان حفاظت محیط‌زیست کشور و پیگیری‌های اداره کل محیط‌زیست مازندران یک فرد درنا از مرکز تکثیر و حفاظت درنا در کشور بلژیک از مسیر هواپیمایی این کشور به قطر و از آنجا به فرودگاه بین‌المللی امام خمینی (ره) انتقال یافت. ۶ بهمن‌ماه بود که این درنا با طی مراحل تشریفاتی و گمرکی برای رهاسازی در منطقه تالاب بین‌المللی فریدونکنار انتقال داده شد.
۱۲ بهمن‌ماه عطاالله کاویان مدیرکل محیط‌زیست مازندران از رهاسازی درنای ماده که از بلژیک به ایران فرستاده شد، خبر داد و گفت: درنای ماده بعد از پنج روز نگهداری، رهاسازی و بعد از پنج دقیقه این پرنده از سازه خارج شد و خود را به درنای امید نزدیک کرد و پس از ۱۰ دقیقه در کنار هم با رقص و آوازی که داشتند، نشان دادند معارفه خوبی بین این دو پرنده انجام شده است. نام این پرنده را «رویا» گذاشتند و قرار بود از این پس «امید» و «رویا» در کنار هم این مسیر مهاجرتی را طی کنند.
۱۴ اسفندماه بود که مدیرکل حفاظت محیط‌زیست مازندران از اینکه «امید» و «رویا» در پرواز به سمت سیبری، خاک ایران را ترک کرده‌اند خبر داد اما در حالی که همه از همراهی «امید» و «رویا» خوشحال بودیم، ۲۱ اسفندماه مدیرکل محیط‌زیست مازندران با اعلام اینکه «رویا» بعد از ۱۵۰ کیلومتر پرواز با «امید» از سفر به سیبری جا ماند، گفت: درنای بلژیکی- رویا- پرورشی بوده و پیش‌بینی می‌شد که از سفر جا بماند، چراکه «رویا» توان لازم برای پرواز طولانی‌مدت را نداشته است. همین اتفاق رخ داد و «رویا» بخشی از مسیر را طی کرد و در نهایت از «امید» جا ماند و سرانجام ۲۲ اسفندماه کاویان از زنده‌گیری موفقیت‌آمیز «رویا» پس از دو روز در منطقه عباس‌آباد تنکابن خبر داد.
ناسا و گزارش ابرتوده گاز متان جنوب تهران
در پی انتشار گزارشی از سوی ناسا مبنی بر وجود توده گاز متان بر فراز سایت پسماند آرادکوه که ۷ آبان‌ماه سروصدای زیادی به پا کرده بود محیط‌زیست وجود آن را تایید و شهرداری تهران تکذیب کرد. به طوری ‌که پیام جوهرچی معاون دفتر مدیریت پسماند سازمان حفاظت محیط‌زیست در واکنش به این گزارش اظهار کرده بود: مراکز دفن قدیمی به‌طور قطع قابلیت دفع گاز متان را دارند و نمی‌توان این موضوع را حاشا کرد. این در حالی است که علیرضا زاکانی شهردار تهران- دو هفته پس از انتشار تصاویر ابرتوده متان در واکنش به انتشار این گزارش گفت: هنوز از سوی دستگاه‌های بالادستی چیزی به ما اعلام نشده و البته ناسا همه چیزش دروغ است و این هم دروغ است. در نهایت هم از محیط‌زیست اصرار و از شهرداری انکار که وجود ابرمتان در جنوب شهر تهران امری طبیعی است.
«توران» و «آذر» باعث حال خوب محیط‌زیست
شنبه (۱۲ آذرماه) بود که حسن اکبری معاون محیط‌زیست طبیعی و تنوع زیستی سازمان حفاظت محیط‌زیست از انتقال دو قلاده توله یوز مجموعه حفاظت شده توران به پاسگاه محیط‌بانی برای حفظ جان آنها خبر داد. او زایمان یوز در نیمه دوم پاییز در طبیعت توران را پدیده‌ای نادر توصیف کرده بود. این خبر واکنش‌های بسیاری را در انتقاد به عملکرد سازمان حفاظت محیط‌زیست به دنبال داشت. برخی کارشناسان معتقد هستند که زادآوری حیات‌وحش وابسته به فصل خاصی نیست و در واقع تولد این دو توله پدیده عجیبی نخواهد بود همچنین آنان معتقدند که حضور دام و چوپان در منطقه حفاظت شده و پارک ملی توران که زیستگاه زادآور و بسیار مهم برای یوزپلنگ ایرانی است نشان‌دهنده عملکرد نادرست سازمان محیط‌زیست است. نام این دو توله یوز ماده را «توران» و «آذر» گذاشتند. اکنون هر دو حال‌شان خوب است و بیش از سه ماه است که در منطقه حفاظت شده توران از آنها محافظت می‌شود.
بودجه ناچیز سازمان حفاظت محیط‌زیست برای سال ۱۴۰۲
۲۱ دی‌ماه بود که رییس‌جمهوری لایحه بودجه را تقدیم مجلس کرد. لایحه بودجه سال ۱۴۰۲ با سقف کلی ۵۲۶۱ هزار میلیارد تومان در دولت سیزدهم بسته شد که نسبت به سال ۱۴۰۱ حدود ۱۵۰۲ هزار میلیارد تومان و معادل ۴۰ درصد افزایش داشت. از این میزان بودجه پیشنهادی برای کل کشور ۱۱۰۰ میلیارد تومان هم برای سازمان حفاظت محیط‌زیست است که به گفته رضا انجم‌شعاع معاون توسعه مدیریت، حقوقی و امور مجلس سازمان حفاظت محیط‌زیست میزان بودجه پیشنهادی محیط‌زیست به دو دهم درصد از بودجه کل رسیده و این میزان بسیار کم است و نظام برنامه‌ریزی کشور متاسفانه به محیط‌زیست کمتر توجه می‌کند. به گفته او برای اجرای قوانین و مقررات و حفاظت از مناطق چهارگانه نیاز است که بودجه محیط‌زیست از ۶۸۰ میلیارد تومان به ۳۷۰۰ میلیارد تومان و سهم بودجه محیط‌زیست از ۱۸ صدم درصد به نیم درصد از کل بودجه افزایش یابد اما بودجه پیشنهادی برای ۱۴۰۲ نیز تنها دو دهم درصد است.
همچنین در پی حذف سهم سازمان حفاظت محیط‌زیست از عوارض آلایندگی توسط کمیسیون تلفیق مجلس، سخنگوی کمیسیون تلفیق مجلس درباره این موضوع اظهار کرد: کمیسیون تلفیق دو بند از لایحه بودجه را حذف کرد؛ یکی بند ج تبصره ۸ که در آن آمده بود؛ نهاده‌های کشاورزی (کود و بذر) اعم از تولید داخلی و وارداتی در سال آینده صرفا به نرخ‌های مبتنی بر قیمت تمام شده و تک‌نرخی و در مورد اقلامی که در بازار بورس کالا عرضه می‌شود، به نرخ‌های کشف شده در بازار بورس عرضه می‌شوند. همچنین کمیسیون تلفیق بند «ه» تبصره ۸ را نیز حذف کرد که در آن آمده بود؛ ۲۰ درصد از منابع حاصل از عوارض آلایندگی (عوارض سبز) موضوع ماده ۲۷ قانون مالیات بر ارزش‌افزوده به سازمان حفاظت محیط‌زیست (صندوق ملی محیط‌زیست) اختصاص پیدا کند.
داریوش گل‌علیزاده سرپرست مرکز ملی هوا و تغییر اقلیم سازمان حفاظت محیط‌زیست در واکنش به حذف سهم محیط‌زیست از عوارض آلایندگی اظهار کرد که در صحن مجلس شورای اسلامی در حال رایزنی برای بازگشت این سهم هستیم.
سرپرست مرکز ملی هوا و تغییر اقلیم سازمان حفاظت محیط‌زیست با اشاره به ارائه پیشنهاداتی به مجلس در این زمینه گفت: این پیشنهادات هم درآمد پایدار شهرداری‌ها را در ماده ۲۷ تامین می‌کند و هم تعارض بین محیط‌زیست و شهرداری ایجاد نمی‌شود. به دنبال رفع آلودگی هستیم و خارج کردن محیط‌زیست از لیست، تنها به علت درآمد بیشتر شهرداری‌ها است، چراکه روی این درآمد حساب و سال‌ها آن را دریافت کرده‌اند.
چم‌شیر؛ گتوندی دیگر؟
از دیگر موضوعات حاشیه‌ساز در سال گذشته آبگیری «سد چم‌شیر» بود. سد «چم‌‌شیر» در ۲۵ کیلومتری جنوب‌شرقی شهر دوگنبدان در استان کهگیلویه و بویراحمد و روی رودخانه زهره در مراحل پایانی ساخت قرار دارد و شمارش معکوس برای آبگیری آن نگرانی‌ها را در خصوص تکرار یک فاجعه دوچندان کرده است. سدی که روی سازند گچساران، یعنی همان سازندی که سد گتوند روی آن بنا شده، ساخته شده است.
در حالی که سازمان حفاظت محیط‌زیست و وزارت نیرو اطلاع‌رسانی درستی از این موضوع انجام نمی‌دادند و آبگیری این سد موافقان و مخالفان بسیاری داشت در نهایت ۳ اسفندماه بود که اتفاقی که نباید رخ می‌داد انجام و خبر آغاز آبگیری این سد رسانه‌ای شد.
باغ‌‌وحش صفادشت بلای جان حیات‌‌وحش در اسارت
پس از تلف شدن یک قلاده ببر در سال ۹۸ همچنین مرگ دو راس گورخر و یک زرافه در مرکز نگهداری حیات‌وحش صفادشت، یک قلاده شیر دریایی در سال ۱۴۰۰- که در پی تعطیلی دلفیناریوم برج میلاد به این مرکز منتقل شده بود- ۲۶ بهمن‌ماه بود که مرگ دو راس دیگر از زرافه‌های این باغ‌وحش رسانه‌ای شد.
در حالی تلف شدن حیات‌وحش این باغ‌وحش نگرانی بسیاری از دوستداران محیط‌زیست را برانگیخته بود که ۱۸ اسفندماه مهناز مدیریان رییس اداره حفاظت محیط‌زیست شهرستان ملارد از ممنوعیت ورود بازدیدکنندگان به مرکز نگهداری حیات‌وحش صفادشت تا اطلاع بعدی خبر داد و گفت: با توجه به عدم رعایت ضوابط زیست‌محیطی در مرکز نگهداری حیات‌وحش صفادشت و مغایرت محل‌های نگهداری گونه‌ها با استانداردها و دستورالعمل‌های سازمان حفاظت محیط‌زیست و همچنین عدم اقدام موثر توسط مسوولان مربوطه در راستای رفع نواقص محل‌های نگهداری گونه‌های حیات‌وحش و از طرفی تلف شدن تعدادی از گونه‌ها در این مرکز و جریحه‌دار شدن افکار عمومی، مطابق دستور مراجع قضایی شهرستان، ورود بازدیدکنندگان به مرکز نگهداری حیات‌وحش صفادشت تا اطلاع ثانوی ممنوع شد. سالی که بر محیط‌زیست گذشت پرفراز و نشیب بود. لحظه‌های شاد و غم‌انگیز بسیاری را تجربه کردیم اما امیدواریم در سال جاری بیشتر خبرهای این حوزه امیدوارکننده باشد.