اروپا چطور از «زمستان سخت»، آسان گذشت؟

گروه انرژی- تهاجم تمام‌عیار روسیه به اوکراین، اگرچه اروپایی‌ها را شوکه کرد و متوجه شدند که دیگر نمی‌توانند امنیت تامین سوخت فسیلی خود را بدیهی بدانند اما ترکش‌های آن همه دنیا را هم گرفت که مهم‌ترین آن تغییر نقشه انرژی در دنیا بود. در حالی که مقامات وزارت نفت دولت سیزدهم پس از شروع جنگ روسیه و اوکراین ابراز شادمانی می‌کردند که اروپا با قطع گاز گرفتار زمستان سخت می‌شود، حالا در آستانه سومین سال تداوم این جنگ ایران گرفتار زمستان سخت شده است.
زمستان سختی که دولتمردان سیزدهم برای اروپا پیش‌بینی می‌کردند، هیچ‌وقت اتفاق نیفتاد، اما در سومین سال این پیش‌بینی اشتباه، نحوه مدیریت اروپایی‌ها با وجود قطع ناگهانی گاز روسیه، تبدیل به درسی برای سیاستگذاران شده که ایرنا طی یک گزارش مفصل به آن پرداخته است. در پی حمله روسیه به اوکراین، اتحادیه اروپا تحریم‌های گسترده‌ای علیه روسیه اعمال کرد زیرا مهم‌ترین مسیر دریافت گاز این قاره مورد تهدید جدی قرار گرفته بود. اکنون بیش از دو سال و نیم از این تهاجم می‌گذرد و این سوال مطرح است اروپا که زمستان‌های بسیار سردی هم دارد، چطور سرما، بحران انرژی، کمبود گاز و نوسان قیمت آن را در بازارها مدیریت کرد؟
زمانی که جنگ شروع شد، اروپا انواع محصولات انرژی از روسیه از جمله نفت خام و محصولات نفتی، محصولات اورانیوم، زغال‌سنگ و گاز طبیعی مایع (LNG) وارد می‌کرد. اما تیزترین سلاح انرژی کرملین علیه اروپا گاز طبیعی بود که توسط گازپروم از طریق خطوط لوله و براساس قراردادهای بلندمدت تحویل قاره سبز می‌شد. گازی که اروپا برای تولید برق، گرمایش خانگی و صنایع خود به شدت به آن وابسته بود.
قبل از جنگ، روسیه حدود ۴۰‌درصد از گاز طبیعی اروپا را از طریق خطوط لوله تامین می‌کرد. گاز ارسالی به سمت اروپا از طریق چهار مسیر به این قاره راه یافته است:
1- خط لوله زیر دریای بالتیک
2- خط لوله بلاروس و لهستان
3- اوکراین
4- جریان ترک‌استریم از زیر دریای سیاه از طریق ترکیه به بلغارستان
پس از شروع جنگ، روسیه بیشتر عرضه را از طریق خطوط لوله بالتیک و بلاروس- لهستان قطع کرد و دلیل آن اختلافات با اروپا بر سر درخواست پرداخت به روبل بود. مدتی بعد خط لوله بالتیک در یک اقدام خرابکارانه منفجر شد که جزئیات حمله همچنان مبهم است.
قطع برق روسیه باعث بحران انرژی در اروپا شد. آلمان مجبور شد میلیاردها یورو برای راه‌اندازی پایانه‌های شناور برای واردات گاز طبیعی مایع که از طریق کشتی و نه با خط لوله وارد می‌شود، هزینه کند. با افزایش قیمت‌ها، مشتریان کاهش یافتند که بلافاصله نروژ و ایالات متحده با استفاده از این موقعیت این شکاف را پر کردند و به دو بزرگ‌ترین تامین‌کننده گاز اروپا تبدیل شدند.
اروپا قطع گاز روسیه را باج‌گیری انرژی می‌دانست و به همین دلیل برنامه‌های مفصلی را برای حذف کامل واردات گاز روسیه تا سال ۲۰۲۷ ترسیم کرده است. با این حال، ارسال گاز روسیه به اروپا هرگز توسط این بلوک، قطع، ممنوع یا تحریم نشد، باوجود اینکه اروپا می‌دانست این پول مستقیم دولت روسیه و روبل را تقویت می‌کند. این موضوع خود گواهی بر این است که اروپا تا چه حد به انرژی روسیه وابسته بوده که البته به خوبی توانسته به میزان قابل‌توجهی از این وابستگی بکاهد.
شوک بزرگ
فرض بر این بود که اروپا و روسیه در یک رابطه دوجانبه سودمند و امن قفل شده بودند زیرا اروپا به گاز نیاز داشت و روسیه زیرساختی برای فروش آن گاز در جای دیگری نداشت اما پس از بروز جنگ معلوم شد که این باور اشتباه است.
پس از ۲۴ فوریه ۲۰۲۲، زمانی که روسیه دو خط لوله اصلی گاز خود به آلمان و اروپای مرکزی را به‌طور کامل تعطیل کرد، اقدامات این کشور باعث ایجاد یک شوک عظیم عرضه و قیمت شد که در سراسر این قاره طنین انداخت و به خوبی می‌توانست به تحولات اجتماعی- اقتصادی گسترده و فلج کردن اوضاع سیاسی منجر شود.
اما واکنش کلی اروپا که به‌طرز شگفت‌انگیزی انعطاف‌پذیر بود مسیر را عوض کرد. اروپایی‌ها توانستند تقریبا به طور کامل خود را از گاز روسیه از طریق کاهش تقاضا و جایگزینی با LNG کنار بگذارند، همان چیزی که شورای روابط خارجی آلمان از آن به عنوان «انطباق عظیم سیستم انرژی» یاد کرد. در عین حال روسیه نیز نتوانست مشتریان اروپایی خود را با آسیایی جایگزین کند که این موضوع کمک کرد قیمت گاز طبیعی به سطح قبل از بحران بازگردد.
بلافاصله پس از تهاجم روسیه، دولت بایدن و اتحادیه اروپا یک گروه مشترک برای امنیت انرژی ایجاد کردند که ایالات متحده متعهد شد در سال ۲۰۲۲ حداقل ۱۵‌میلیارد متر مکعب LNG اضافی تحویل این قاره دهد که این رقم در آوریل ۲۰۲۴ دو برابر شد که بیش از نیمی از کل واردات LNG اتحادیه اروپا را تشکیل می‌دهد.
در مجموع اگرچه جنگ اوکراین، شوک عظیم انرژی (گاز) به کشورهای عضو اتحادیه اروپا وارد کرد اما اعضای این بلوک با انعطاف‌پذیری و با اتخاذ سیاست‌ها و اجرای برنامه‌های جایگزین و هماهنگ، همزمان با کاهش واردات گاز روسیه از طریف اوکراین، نه‌تنها موفق شدند، غول سرما در این بخش از جهان، بحران کمبود گاز و افزایش قیمت‌ها در بازارهای جهانی را کنترل کنند بلکه توانستند برنامه‌های سختی را اجرا کنند تا وابستگی آنها به انرژی فسیلی روسیه کاهش یابد و به مرور انرژی‌های تجدیدپذیر یا منابع جدید جایگزین آن شود. کارشناسان اقتصادی می‌گویند در صورتی که اروپا این سیاست‌ها را دنبال کند، در آینده نه چندان دور قدرت این بلوک در چانه‌زنی‌های جهانی افزایش خواهد یافت و استقلال اقتصادی خود در قبال منابع انرژی را تقویت می‌کند.
«ماروش شفچوویچ»، معاون اجرایی برنامه معامله سبز اروپا، Maroš Šefčovič, Executive Vice-President for European Green Deal با انتشار گزارشی در این زمینه می‌گوید: منابع انرژی پایدار، ایمن و مقرون به صرفه برای صنعت اتحادیه اروپا برای رشد و رقابت در صحنه جهانی کلیدی است.
کاهش تقاضای گاز جمعی در بدترین روزهای بحران انرژی به ما کمک زیادی کرده است و هنوز هم نقشی در ثبات بازارهای ما دارد. بنابراین من کشورهای عضو را تشویق می‌کنم که چنین اقدامات داوطلبانه‌ای را برای کمک به چشم‌انداز انرژی ایمن‌تر در سراسر اتحادیه حفظ کنند. کاهش جمعی مصرف گاز در واقع یک موفقیت و بخشی از استراتژی ما برای مقابله با بحران انرژی بوده است.
با این وجود همزمان با پایان یافتن قرارداد بزرگ ترانزیت گاز روسیه از طریق اوکراین به برخی کشورهای اتحادیه اروپا در پایان سال جاری میلادی، اتحادیه اروپا باید تصمیمی بزرگ برای یافتن جایگزین یا تمدید آن بگیرد که هر تصمیمی در این زمینه با پیامدهای اقتصادی- سیاسی متفاوتی همراه خواهد شد زیرا طبق گزارش اقتصاددانان آلمانی، اتحادیه اروپا دست‌کم تا دو دهه دیگر نیاز به مصرف گاز مایع طبیعی یا «ال‌ان‌جی» دارند و باید نیاز خود را با منابع پایدار و امن تامین کنند.
حمله روسیه به اوکراین، در واقع تهاجم گسترده روسیه به همسایه غربی خود، اوکراین در تاریخ ۵اسفند ۱۴۰۰ (۲۴ فوریه ۲۰۲۲) به وقوع پیوست که نشان‌دهنده اوج گرفتن بحران روسیه و اوکراین بود که از سال ۲۰۱۴ آغاز شده بود. کارشناسان نظامی از این جنگ به عنوان بزرگ‌ترین حمله نظامی متعارف به خاک اروپا از زمان جنگ جهانی دوم نام برده‌اند.