ابرچالش گازی

گروه انرژی- در حالی که ناترازی گاز در کشور عدم‌النفعی بیش از یک‌میلیارد و 200‌میلیون دلار در سال در پی دارد، واردات گاز در فصول سرد سال باعث شده فشار مضاعفی بر بودجه کل کشور تحمیل شود؛ موضوعی که علاوه‌بر کمبود برق در تابستان، چالش دیگر دولت چهاردهم خواهد بود که می‌تواند در بلندمدت تبدیل به ابرچالش برای اقتصاد ایران شود. به‌خصوص که گاز نیاز اولیه صنعت پتروشیمی ایران است.
ایران به عنوان دومین دارنده منابع گازی دنیا، بیش از دیگر تولیدکننده‌های گاز از نداشتن آن رنج می‌برد. کمبود منابع برای سرمایه‌گذاری و توقف طرح‌های توسعه‌ای به‌خصوص در میادین گازی کشور باعث افت فشار گاز از یک‌سو و مهاجرت گاز به‌خصوص در میادین مشترک شده است.
از آنجا که بیش از 70‌درصد از گاز تولیدی کشور از میدان گازی پارس‌جنوبی برداشت می‌شود، افت فشار گاز در این میدان چندسالی بوده که به بزرگ‌ترین چالش صنعت نفت کشور تبدیل شده است.
نتیجه یک پژوهش انجام‌شده از سوی اتاق بازرگانی نشان می‌دهد که سرمایه مورد نیاز برای نگهداشت تولید میادین گازی در 10سال آتی بالغ بر 22‌میلیارد‌ دلار است و با توجه به اینکه بیش از70‌درصد گاز طبیعی کشور از میدان پارس‌جنوبی تامین می‌شود و در صورت عدم‌سرمایه‌گذاری کافی در نگهداشت این میدان، روند تولید آن از سال 1404 به میزان سالانه معادل یک فاز، آغاز خواهد بود.
از سویی، درآمدهای صنعت گاز کشور در سال 1400 حدود 7/1 میلیارد‌ دلار برآورد می‌شود؛ در حالی که سالانه 2/3‌میلیارد‌ دلار تنها به‌منظور تعمیر و نگهداری تاسیسات پارس‌جنوبی مورد نیاز است. عدم کفایت درآمدهای صنعت گاز موجب می‌شود تا کسری 5/1‌میلیارد دلاری از طریق ایجاد بدهی یا پرداخت از محل درآمدهای فروش نفت جبران شود. در نتیجه عدم کفاف درآمدهای صنعت گاز از فروش گاز طبیعی، توسعه و نگهداشت میادین گازی را تحت‌الشعاع و عرضه پایدار را در خطر بزرگی قرار داده است.
از سه‌سال پیش که ناترازی گاز به اوج خود رسید و دولت برای تامین گاز خانگی، اقدام به قطع گاز صنایع در زمستان کرد، طرح واردات گاز از کشورهای شمالی از جمله ترکمنستان و روسیه مطرح شد. البته واردات گاز از ترکمنستان از دهه80 در دستور کار بوده، اما در طول دودهه گذشته به دلیل اختلاف‌های تجاری و گاه دیپلماتیک بین دوکشور ایران و ارمنستان، واردات گاز همواره قطع و وصل شده است. با وجود این، واردات گاز از روسیه طرح تازه‌ای است که دوسال پیش و در جریان سفر پوتین، رییس‌جمهور روسیه به ایران کلید خورد.
واردات 300‌میلیون مترمکعبی!
آخرین گزارش‌ها نشان می‌دهد که در ماه ژوئیه مبنی بر اینکه ایران سالانه ۳۰۰‌میلیون متر‌مکعب گاز از روسیه وارد کرده است؛ رقمی که شاید برای بسیاری عجیب به نظر برسد، به‌ویژه با در نظر گرفتن این نکته که ایران یکی از صادرکنندگان بزرگ منابع انرژی در منطقه است.
رسانه‌های خارجی هفته گذشته و در جریان برگزاری مجمع اقتصادی شرق که حاشیه‌های بسیاری هم در پی داشت به نقل از«ولادیمیر‌پوتین»، رییس‌جمهور روسیه، نوشتند که او گفته ایران مدت‌هاست از روسیه می‌خواهد که به این کشور گاز عرضه کند. گفته‌های پوتین به سفر دوسال پیش او به ایران اشاره دارد که در جریان این سفر تفاهمنامه به میزان 40‌میلیارد دلاربرای سرمایه‌گذاری در طرح‌های نفت و گاز و همچنین سوآپ نفت و فرآورده‌های نفتی بین ایران و روسیه به امضا رسید؛ تفاهمنامه‌ای که جواد اوجی، وزیر نفت پیشین ایران آن را «شاهکار دیپلماسی انرژی» خوانده بود.
اندیشکده استیمونز در گزارشی در همین رابطه می‌نویسد‌: «تحریم‌، کمبود سرمایه‌گذاری و سوء‌مدیریت سال‌هاست که گریبانگیر صنعت انرژی ایران بوده است. ایران مدت‌هاست که از ترکمنستان همسایه خود گاز وارد می‌کند که گهگاه به دلیل عدم بازپرداخت، جریان گاز خود را به ایران قطع کرده است.»
همسایگان ایران که زیر بار تحریم‌ها قرار ندارند، طی دودهه گذشته با کمک سرمایه‌گذاری و فناوری خارجی توانسته‌اند ظرفیت تولید انرژی خود را افزایش دهند. این به‌ویژه خبر بدی برای ایران است زیرا بسیاری از میادین نفت و گاز را با کشورهای همسایه مشترک بوده و افزایش تولید در آنجا به معنای کاهش درآمدهای بالقوه ایران است.
این گزارش می‌افزاید: ایران ۲۸میدان با همسایگان مشترک دارد که ۱۵میدان در زیر آب‌های خلیج‌فارس قرار دارد. ایران ۱۲میدان با عراق، پنج‌میدان با امارات‌متحده عربی، چهارمیدان با عربستان سعودی، چهارمیدان با قطر و یک‌میدان مشترک با عمان، کویت و ترکمنستان دارد.
به‌طور متوسط در 5/2‌سال گذشته سالانه 5/6‌میلیارد‌ دلار در صنعت نفت سرمایه‌گذاری شده است. براساس گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس ایران، سرمایه‌گذاری سالانه در پروژه‌های بالادستی نفت و گاز ایران از حدود ۱۸‌میلیارد‌ دلار در دهه ۱۹۹۰ به ۷‌میلیارد‌ دلار در اوایل دهه ۲۰۱۰ و به ۳‌میلیارد‌ دلار از سال ۲۰۱۷ کاهش یافته است.
براساس این گزارش، برای جلوگیری از کاهش سریع تولید نفت، ایران نیاز به تزریق مجدد نزدیک به ۳۰۰‌میلیون متر‌مکعب گاز در روز به ذخایر قدیمی نفت خود دارد. با این حال، آخرین داده‌های رسمی موجود نشان می‌دهد که در سال ۲۰۱۷، تزریق مجدد گاز در بهترین حالت 9۰-8۰‌میلیون متر‌مکعب بوده است. براساس اعلام مرکز پژوهش‌های مجلس در سال ۲۰۱۷، در صورت عدم تامین گاز مورد نیاز برای تزریق، 3/2 تا 7/2‌میلیارد بشکه نفت‌خام در مخزن محبوس می‌شود و هرگز استخراج نمی‌شود. با توجه به ارزش هر بشکه ۵۰ دلار، ثروت ۱۱۵ تا ۱۳۵‌میلیارد دلاری احتمالا دور از دسترس است.
تجربه همسایه‌ها
فقط ایران نیست که با مشکل کمبود گاز مواجه است. گاز نیاز همسایه‌های شرقی و غربی ایران است. دو مثال واضح آن عراق و ترکیه است. مقامات ترکیه از دوسال گذشته تلاش کرده تا با کشف میدان گازی جدید خود را از واردات گاز بی‌نیاز کند، همزمان با قراردادهایی با ترکمنستان، آذربایجان و روسیه مقدمات تبدیل شدن ترکیه به ‌هاب گازی را فراهم کنند.
همسایه دیگر عراق است. این کشور توانسته تولید نفت خود را از زمان سرنگونی صدام حسین در دودهه پیش توسط ایالات متحده دوبرابر کند و از حدود ۲‌میلیون بشکه در روز به 5/4‌میلیون بشکه برسد. عراق با بهره‌مندی از سرمایه‌گذاری‌های چین، روسیه و غرب، با تسریع پروژه‌های هیدروکربنی و پایان دادن به واردات محصولات پالایش‌شده از کشورهایی مانند ایران، به دنبال افزایش تولید نفت خود به ۶‌میلیون بشکه در روز در طی پنج‌سال است. برای دستیابی به این هدف، عراق قصد دارد تولید را از میدان مشترک خود با ایران افزایش دهد.
از سال ۲۰۱۳، ایران نیز توسعه میادین نفتی مشترک هم‌مرز با عراق را در اولویت قرار داده است. ایران روزانه ۹۰‌هزار بشکه از این میادین برداشت کرده است و قرار بود تا سال ۲۰۲۱ با کمک شرکت‌های چینی تولید را از یادآوران، آزادگان شمالی و جنوبی و یاران شمالی و جنوبی به 2/1‌میلیون بشکه در روز برساند. با این حال، به دلیل عدم تعهد شرکت‌های چینی، ایران تنها توانست به ۳۵۰‌هزار بشکه در روز دست یابد، در حالی که تولید نفت عراق در حال افزایش است. توسعه این پنج‌میدان مشترک نیازمند سرمایه‌گذاری ۱۱‌میلیارد دلاری و فناوری پیشرفته غربی است. با شرایط فعلی، تنها ۵ تا ۱۰‌درصد از ۶۴‌میلیارد بشکه ذخایر این میادین قابل استخراج است.
از سوی دیگر، قطر قراردادهایی به ارزش ۲۹‌میلیارد‌ دلار با شرکت‌های غربی برای افزایش ۳۰‌درصدی تولید تا سال ۲۰۲۶ منعقد کرده است و پیش‌بینی می‌شود کل تولید گاز قطر از پارس‌جنوبی تا سال ۲۰۳۰ به ۷۴۰‌میلیون مترمکعب در روز برسد. در حالی که پیش‌بینی می‌شود تولید ایران از این میدان تا سال ۲۰۲۶ کاهش یابد. مجموع این عوامل سبب شده است که در این وضعیت ایران برای واردات گاز به روسیه روی بیاورد. شراکت استراتژیک مسکو و تهران که حوزه‌های گوناگون دارد، در حوزه انرژی و به‌ویژه گاز نیز ادامه دارد و می‌تواند مزایای بیشتری داشته باشد. با این همه، به گفته شماری از کارشناسان منطقه، تهران با توسعه و سرمایه‌گذاری در میدان‌های پیشین خود می‌تواند سود بیشتری به‌دست آورده و توسعه فراوانی را در حوزه انرژی شاهد باشد.
با این حال، در نهایت، ایران برای دستیابی به رفاه به کاهش تحریم‌ها نیاز دارد، امری که می‌تواند در حوزه انرژی از وابستگی به کشورهایی چون روسیه بکاهد.