ائتلاف‌های توزیعی و کابینه معرفی شده پزشکیان

دکترعلی‌حسین صمدی* – پزشکیان کابینه خود را پس از روزها کشمکش و تشکیل شورای راهبری و مذاکره و‌… به مجلس معرفی (و نه الزاما پیشنهاد) کرد، اما ظاهرا انتظارات اکثریت رای‌دهندگان را تامین نکرد و استعفای ظریف را نیز به همراه داشت؛ علت چیست؟
دلایل متعددی می‌تواند وجود داشته باشد. یکی از این دلایل به واسطه وجود ائتلاف‌های توزیعی Distributional Coalitions (گروه‌های ذی‌نفع یا هم‌سود خاص) است.
از دیدگاه اولسون (Olson, 2008)، دو نوع ائتلاف داریم: ائتلاف‌های توزیعی و ائتلاف‌های فراگیر inclusive. وجه مشترک هر دو ائتلاف، تلاش برای دستیابی به محیط سیاسی کشور است، اما تفاوت اینها در این است که در ائتلاف‌های توزیعی، تنها تامین منافع گروه هم‌سود خاص و کوچکی مدنظر است. این گروه تلاش دارند برای دستیابی به منافع خود، و براساس روابط نهادی خود با بقیه، موقعیت سیاسی خودشان را حفظ کنند، اما ائتلاف‌های توزیعی فراگیر به دنبال بازتوزیع منافع به نفع آحاد جامعه هستند.
برای ایجاد تغییرات نهادی باید به ترجیحات ائتلاف‌های توزیعی توجه کرد اما باید توجه کرد که نهادهای موجود در جامعه بر سازماندهی گروه‌های هم‌سود و همچنین بر قدرت چانه‌زنی آنها اثر‌گذار هستند.
یکی از دلایل وجود اینرسی نهادی institutional inertia دقیقا به همین مساله یعنی قدرت چانه‌زنی این گروه‌های هم‌سود مربوط می‌شود. نکته قابل تامل دیگر این است که علاوه‌بر تصمیم‌گیران و سیاستمداران حاکم، برخی نخبگان سیاسی نیز به دنبال فرصت‌های موجود برای استفاده از منافع ناشی از شرایط موجود هستند و ائتلاف تشکیل می‌دهند.
نکته بسیار مهم دیگر این است که چنانچه ائتلاف‌های توزیعی قوی متعددی در جامعه وجود داشته باشد، به سختی می‌توان تغییرات نهادی مخالف میل و ترجیحات آنها را انجام داد و بنابراین در این شرایط یقینا با اینرسی نهادی روبه‌رو خواهیم شد.
نکته
یکی از دلایل پیروزی پزشکیان به این برمی‌گردد که این‌بار ائتلاف‌های فراگیر وارد بازار انتخابات شدند و نتیجه را به گونه دیگری رقم زدند (البته دلایل دیگر قابل بررسی است). در اقتصاد ایران و در زمینه‌های مختلفی این ائتلاف‌های فراگیر را داریم.
وجود ائتلاف‌های توزیعی بسیار قوی در جامعه و تضاد شدید منافع در بین آنها (‌برای مثال نعمت و نقمت بودن تحریم‌ها، مذاکره و عدم مذاکره، انتخاب شرکای تجاری خاص و‌…) باعث شده است که هر ائتلافی کاندیدای خودش (‌گاهی خارج از افراد معرفی شده توسط اعضای کمیته‌های شورای راهبری) را داشته باشد. شرایط به گونه‌ای است که هیچ‌کدام از جناح‌های موجود در کشور (‌و نه احزاب، حزب به معنای علمی کلمه در ایران نداریم)، از کابینه پیشنهادی رضایت ندارند. این شرایط نشان می‌دهد که به شدت با اینرسی نهادی روبه‌رو هستیم و یکی از اولویت‌‌های اصلی پزشکیان باید تلاش برای غلبه بر آن باشد. در غیر این صورت هیچ‌کدام از وعده‌های داده‌شده ایشان (حتی متوسل شدن به نظر کارشناسان که اصلی‌ترین وعده ایشان بود) تحقق پیدا نخواهد کرد.
تغییرات نهادی (‌قواعد بازی) موجود باید به گونه‌ای باشد که بر ترجیحات گروه‌های هم‌سود و قدرت چانه‌زنی آنها اثر گذاشته و جامعه را به سمت تشکیل بیشتر ائتلاف‌های فراگیر سوق دهد. چنین کاری نیز در میان‌مدت و درازمدت و تنها از بالا به پایین و در ابتدا از طریق تغییر نهادهای سیاسی شدنی است.
* اقتصاددان