19 - 08 - 2023
آشنایی با بورس کالا
بورس کالا، بازاری است که مشابه بازار بورس اوراق بهادار است و در آن تعداد زیادی از شرکت‌ها و عرضه‌کنندگان، کالای خود را برای فروش به این بازار می‌آورند. کالای مربوطه پس از بررسی‌های کارشناسی و قیمت‌گذاری توسط کارشناسان بورس کالا، به خریداران حاضر در بازار عرضه می‌شود. بورس کالا بازاری سازمان‌یافته است که در آن، کالاهای معینی با استفاده از روش‌های مشخص معامله می‌شوند. معامله محصولات کشاورزی، فلزات و مواد معدنی (کانی‌های فلزی)، محصولات شیمیایی و پتروشیمی و معاملات آتی صندوق طلای لوتوس از جمله مواردی است که در بورس کالای ایران انجام می‌شود. در بورس کالا هم مانند بورس اوراق بهادار، دوطرف عرضه (فروشندگان) و تقاضا (خریداران) وجود دارد که کالای مورد نظر خود را در قالب یکی از انواع قراردادهای این بورس مبادله می‌کنند. کالاهای فرآوری‌نشده و خام از قبیل گندم، پنبه، انواع فلزات، مواد مورد نیاز پتروشیمی و… در این بورس خرید و فروش می‌شود. قراردادهای بورس کالا هم از اصطلاحات بورسی مهم هستند. انواع این قراردادها شامل نقد، سلف، نسیه، آتی، اختیار خرید، اختیار فروش و سلف موازی استاندارد است. در ادامه با هر یک از این انواع قراردادها و اصطلاحات بورس به‌طور خلاصه آشنا می‌شویم: در قرارداد نقدی، خریدار باید کل مبلغ قرارداد و کارمزد کارگزار را به صورت نقد بپردازد و فروشنده باید حداکثر ظرف سه روز کالا را تحویل دهد. اصطلاحات بورسی سلف و نسیه، دو مفهوم مقابل هم هستند. در قرارداد سلف، خریدار باید کل مبلغ را اکنون بپردازد و در مقابل، فروشنده متعهد می‌شود که در زمان مشخصی در آینده کالا را تحویل خریدار دهد. در مقابل، قرارداد نسیه قراردادی است که در آن فروشنده کالا را در زمان حال تحویل می‌دهد و خریدار بهای آن را در زمان مشخصی در آینده می‌پردازد.
قرارداد آتی قراردادی است که فروشنده بر‌اساس آن متعهد می‌شود در سررسید معین، مقدار معینی از کالای مشخص را به قیمتی که در زمان حال تعیین می‌کنند بفروشد و در مقابل، طرف دیگر قرارداد متعهد می‌شود آن کالا را با آن مشخصات خریداری کند. در قرارداد آتی برای جلوگیری از امتناع خریدار و فروشنده از انجام قرارداد، طرفین به صورت شرط ضمن عقد متعهد می‌شوند مبلغی را به عنوان وجه تضمین نزد اتاق پایاپای بگذارند. همچنین طرفین متعهد می‌شوند که متناسب با تغییرات قیمت آتی، وجه تضمین را تعدیل کنند و اتاق پایاپای از طرف آنان وکالت دارد که متناسب با تغییرات، بخشی از وجه تضمین هر یک از طرفین را به عنوان اباحه تصرف در اختیار دیگری قرار دهد و او حق استفاده از آن را خواهد داشت تا در سررسید با هم تسویه کنند. حال به قراردادهای اختیار خرید و اختیار فروش می‌پردازیم. این مفاهیم بورس هم در مقابل هم قرار می‌گیرند. در قرارداد اختیار خرید، خریدار اختیار با پرداخت مبلغی این حق را به دست می‌آورد که در صورت تمایل در زمان سررسید، مقدار معینی از یک کالا یا اوراق بهادار مبتنی بر کالا را با قیمت مشخصی از فروشنده اختیار بخرد. فروشنده هم متعهد می‌شود در صورت تمایل خریدار، همان کالا یا اوراق بهادار را با همان شرایط به او بفروشد. در قرارداد اختیار فروش، عکس همین‌ها اتفاق می‌افتد. در این قرارداد، خریدار اختیار با پرداخت مبلغی حق خریداری کالا یا اوراق مورد نظر را در زمان مشخص و قیمت معینی به دست می‌آورد. فروشنده اختیار هم در ازای دریافت مبلغ مشخصی متعهد می‌شود که در صورت تمایل خریدار در زمان سررسید، کالا یا اوراق معین را با قیمت مشخص‌شده به او بفروشد. در بازار بورس کالا، هر شخصی می‌تواند با گرفتن کد بورس کالا، در این بازار فعالیت کند و محصولات عرضه شده را خریداری کند. بورس خرید کالا با بورس اوراق بهادار، یک تفاوت مهم دارد و آن هم این است که در بورس کالا، کالاهای خام و فرآوری‌نشده مانند گندم، برنج، پنبه، فلزات و… نیز معامله می‌شوند.
نکات کلیدی
معاملات در بورس کالا در قالب چهار بازار انجام می‌شود؛ بازار فیزیکی، بازار فرعی، بازار مشتقه بازار مالی. در بازار مشتقه دو نوع قرارداد وجود دارد؛ قرارداد آتی و قرارداد اختیار معامله. کدهای معاملاتی صادر‌شده در بورس کالا، با توجه به شرایط، محدودیت‌ها و کالاهای مورد معامله، انواع مختلفی دارند. این کدها عبارتند از: کد معاملاتی عام، کد معاملاتی کالای خاص، کد معاملاتی گروه کالایی خاص.
تاریخچه بورس کالا در جهان
اگر به تاریخچه بورس در جهان بنگریم، می‌بینیم که از قرن ۱۹ به بعد، روند پیدایش بورس کالا در جهان، جهت تامین برخی نیازهای اقتصادی و رفع موانع موجود در بازارهای کالا به وجود آمده است.
در واقع همانند ایران، مشکلاتی که بازارهای سنتی در نوسانات کاذب و عدم‌شفافیت قیمت‌ها داشتند، از مهم‌ترین دلایل راه‌اندازی بورس کالا در کشورهای مختلف جهان بوده است. در این شرایط، وجود بورس خرید کالا و استفاده از ابزارهای آن، منجر به پدید آمدن یک نظام سازمان‌یافته توزیع و دادوستد کالا در کشورهای مختلف‌‌شده و راه ورود به بازارهای جهانی را برای کشورهای مختلف آسان کرده است. لازم به ذکر است که امروزه صدها بورس کالای مدرن در سراسر دنیا فعالیت می‌کنند که از معروف‌ترین آنها می‌توان به این موارد اشاره کرد: بورس کالای نیویورک (NYMEX)، بورس کالای توکیو (TOCOM)، بورس تجاری شیکاگو (CME)، بورس کالای شانگهای (SHFE) و بورس کالای هند (MCX).
انواع بازارها در بورس کالای ایران
برای خرید و فروش در بازار بورس کالای ایران، لازم است تا با انواع معاملات، چگونگی خرید از بورس کالا و انواع قراردادهای موجود در این بازار آشنا شوید. انواع مختلفی از بازارها در بورس کالا وجود دارند؛ معاملات بورس کالا در قالب ۴ بازار انجام می‌شوند: بازار فیزیکی- بازار فرعی- بازار مشتقه و بازار مالی.