19 - 11 - 2017
آتش به خرمن خانواده
الهام قاسمی- اعتیاد به مواد مخدر به عنوان جدی‌ترین مساله اجتماعی در ایران، وجوه مختلف جامعه‌شناسی، روانشناسی، حقوقی، اقتصادی، سیاسی و... دارد. به اعتقاد صاحبنظران، اعتیاد، زمینه‌ساز بسیاری از آسیب‌های اجتماعی به ویژه بزه‌دیدگی زنان است. بیش از ۶۰ درصد از زندانیان کشور به جهت اعتیاد و قاچاق مواد مخدر مجرم شناخته شده‌اند. مردان اکثریت معتادان به مواد مخدر را تشکیل می‌دهند و در نقش همسر یا پدری معتاد، تهدیدی جدی بر حیات فردی و خانوادگی زنان و آسیبی عمیق بر کیان خانواده محسوب می‌شوند.
طبق برآورد نیروی انتظامی و ستاد مبارزه با مواد مخدر، آمار کلی معتادان از لحاظ جنسیت، شامل ۹۵ درصد مرد و ۵ درصد زن است. همچنین ۷۳ درصد از زنان و مردان معتاد، متاهل و اکثرا بی‌سواد هستند.
این سطح بیشتر مورد نظر روانشناسان اجتماعی است. در این تبیین بر محیط نزدیک افراد، روابط فرد در ارتباط با گروه‌های اجتماعی مانند خانواده، مدرسه، همسالان و... توجه می‌شود که به صورت مستقیم یا غیرمستقیم زمینه گرایش فرد به اعتیاد را فراهم می‌کند.
پیامدهای اعتیاد به مواد مخدر
پیامدهای خانوادگی: بر اساس گزارش‌های آماری اکثر معتادان، مردان متاهل هستند که ۸۶ درصد آنها دارای یک تا شش فرزند هستند. به عبارت دیگر میانگین بعد خانوار معتاد، حدود چهار نفر است. عموما خانواده‌های معتادان، تفاوت چشمگیری با خانواده‌های عادی دارند به‌گونه‌ای که روابط زوجین، روابط پدر معتاد با فرزندان و روابط اجتماعی خانواده و نیز کارکردهای مختلف نظیر کارکرد جنسی، اقتصادی، آموزشی و... مختل می‌شود.
اعتیاد، عواطف را از بین می‌برد و غفلت و بی‌توجهی نسبت به همه امور از جمله خانواده و شرافت را موجب می‌شود. اعمال عالی شعوری را در فرد آنچنان ضعیف و حتی زایل می‌سازد که به فکر احدی نیست جز خودش، آن هم در حیطه اعتیاد، تنزل اخلاقی را به درجه‌ای می‌رساند که گاهی از فساد اهل خانه و حتی خودفروشی خودش نگران نیست و درآمدی که باید برای تربیت و رفع نیازهای اساسی و حیاتی خانواده صرف شود، در راه اعتیاد سرمایه‌گذاری می‌شود.
نابسامانی و فروپاشی خانواده
شواهد آماری حاکی از آن است که ۳۴ درصد از طلاق‌های کشور ناشی از اعتیاد و مسایل مرتبط با موادمخدر است و ۶۰ درصد علل درخواست طلاق از سوی زنان، اعتیاد همسر و عدم دریافت نفقه است.
لازم به ذکر است که پدیده طلاق یکی از پیامدهای عمده اعتیاد است که به نوبه خود می‌تواند دلیلی بر شیوع و گسترش اعتیاد نیز باشد.
اعتیاد مرد غالبا منجر به بر هم خوردن نقش‌ها و وظایف خانوادگی می‌شود به‌گونه‌ای که بار مسوولیت زنان خانه‌دار افزایش می‌یابد و آنها را تحت فشار قرار می‌دهد.
همسر مردان معتاد، در مورد خود، وضعیت زندگی و آینده خانواده در رنج و عذاب هستند. اضطراب آنها برآیندی از اشتغال ذهنی آنها در مورد بی‌فرجامی و ازهم‌پاشیدگی زندگی است. آنها به دلیل فشار کارهای منزل، مشکلات اقتصادی ناشی از بیکاری همسر معتاد، یکنواختی زندگی، عدم رابطه صمیمانه با همسر و... مضطرب و افسرده هستند و بالطبع وجود این روابط معیوب بین همسران بر روابط خود با فرزندان‌شان تاثیرات مخربی نیز دارد.
رابطه عاطفی با همسر و فرزندان آنچنان سست است که حتی اگر برای او خبر آورند که همسرش دچار آلودگی شده، هیچ اهمیتی به این مساله نمی‌دهد. به همین ترتیب پیوند ازدواج سست می‌شود و خوی مهرورزی، جای خود را به خشونت می‌دهد.
قلب همسر و فرزندان را می‌شکند و از این بابت خود را درخور سرزنش نمی‌داند و این امری است که در رابطه با معتادان سابقه‌دار بیشتر به چشم می‌خورد.
فرار از خانه از جمله رفتارهای ناسازگارانه زاییده اعتیاد والدین است که گاهی از کودکان و نوجوانان سر می‌زند.
اختلال در روابط عاطفی و جنسی زوجین
عمده‌ترین آسیب خانوادگی اعتیاد به مواد مخدر بر روابط عاطفی، جنسی و روانی زن و شوهر در خانواده است.
اعتیاد شوهر به انزوا و دوری از همسر و عدم تعلق عاطفی، جر و بحث و درگیری و نزاع بین زن و شوهر منتهی می‌شود. این وضعیت تاثیرات نامطلوبی بر شخصیت فرزندان می‌گذارد.
از دیگر تبعات اعتیاد مردان، تضعیف قوای جنسی است. افراد معتاد دچار افت برانگیختگی جنسی هستند که در کنار وضعیت فیزیولوژیک و روانشناختی آنان، موجب می‌شود نگرش‌ها و باورهای غیرمنطقی نسبت به روابط زناشویی خود پیدا کنند. معتادان و همسران آنان معمولا تبادل عاطفی بسیار کمی دارند. این وضعیت نارضایتی از روابط زناشویی را تشدید می‌کند و تاثیرات نامطلوبی بر روابط زناشویی دارد زیرا اختلال روابط زناشویی، علاوه بر مشکلات جسمی و روانی برای زنان، بسیاری از آنان را به جهت بی‌تفاوتی همسر معتاد، به سوی برقراری روابط نامشروع سوق می‌دهد.
خشونت علیه زنان دارای همسر معتاد
صاحبنظران معتقدند بدترین و شایع‌ترین خشونت علیه زنان مربوط به خشونت‌هایی است که در خانواده و از سوی اعضای خانواده، به ویژه همسران رخ می‌دهد. معتادان، به ویژه در حالت احتیاج و خماری از ارتکاب هیچ عملی حتی خشن خودداری نمی‌کنند. اغلب مردانی که به همسران خود آسیب می‌رسانند، قبل از آسیب‌رسانی، مواد مخدر مصرف کرده‌اند و همچنین اکثر مردانی که از کودکان، سوءاستفاده جنسی می‌کنند، دارای سابقه مصرف مواد مخدر بوده‌اند. نتایج تحقیقات نشان می‌دهد که ارتباط مثبت بین اعتیاد مردان و خشونت خانگی ۴۴درصد است.
معمولا شوهر معتاد، مواد مخدر را در اختیار همسرش می‌گذارد و او را در دوراهی اعتماد و عدم اعتماد به شریک زندگی قرار می‌دهد. او سعی می‌کند که به دلایل زیر، همسرش را معتاد کند:
۱- سوءاستفاده از همسر جهت تهیه مواد مخدر
۲- پوشاندن خصوصیات غیرقابل قبول خود و انتقام‌جویی و تلافی از همسر
۳- جلوگیری از متارکه و جدایی همسر
۴- جلوگیری از نزاع و سرزنش‌های همسر
۵- داشتن شریک و همدم برای مواقع استعمال و حالات نشئگی
اختلال در روابط پدر با فرزندان
بخشی از پیامدهای خانوادگی اعتیاد مردان متاهل در رابطه با فرزندان است. اعتیاد پدر، کلیه کارکردهای اساسی خانواده در رابطه با فرزندان، آموزش مذهب به کودکان و نوجوانان، حمایت معنوی و عاطفی فرزندان، روابط اجتماعی خانواده، جامعه‌پذیری فرزندان، نگهداری کودکان نابالغ، کاریابی و ایجاد پایگاه اجتماعی فرزندان و... را دچار اختلال می‌کند.
فرزندان خانواده‌های پدر معتاد با معضلات ذیل مواجه هستند:
۱- ارزش‌های اجتماعی را به درستی پذیرا نمی‌شوند.
۲- با همسالان عادی خود، سازگاری ندارند
۳- به لباس پوشیدن و نظافت خود، توجه کافی ندارند
۴- معمولا ترک تحصیل یا افت تحصیلی دارند.
۵- معمولا جذب همسالان بزهکار می‌شوند.
کودکان والدین معتاد معمولا نمی‌توانند به دیگران اعتماد کنند، آنها ارزش‌های اجتماعی را به درستی پذیرا نبوده و با همسالان عادی خود سازگاری ندارند؛ زیرا فرزند در ارتباط با والدین خود احساس سردرگمی و اضطراب می‌کند چون یکی از آنها (پدر یا مادر) را دوست دارد و از دیگری بیزار است. اصولا والدین معتاد هنگام مشاجره و دعوا کردن با یکدیگر از فرزندان خود بر ضد یکدیگر استفاده می‌کنند، در این شرایط کودک نمی‌داند که طرف کدام یک از آنها را بگیرد و به همین خاطر در شرایط بدی به سر می‌برد و فرزند احساس می‌کند که هیچ ارزش و اهمیتی ندارد و احساس گیجی و سردرگمی در وی افزایش می‌یابد.
تاثیرات آسیب‌های روحی و روانی ناشی از اعتیاد بر فرزندان
ضربات روحی و روانی می‌تواند هم جسم و هم روح انسان را تحت تاثیر قرار دهد. اضطراب شدید می‌تواند قسمتی از سیستم عصبی مغز انسان که احساسات و هیجانات را کنترل می‌کند (سیستم لیمبیک) را مختل می‌کند. از آنجا که سیستم لیمبیک وظایف بسیار مهمی چون کنترل و تنظیم حالات روحی و روانی، اشتها و خواب انسان را برعهده دارد. در صورت مختل شدن فعالیت آن، رفتار و خلق و خوی اعضای خانواده معتاد نیز به شدت تحت تاثیر قرار می‌گیرد.
تاثیرات منفی اعتیاد بر رفتار کودکان
اختلال در زندگی خانوادگی: زندگی یک فرد معتاد با یک زندگی عادی فرق دارد. کودکان در این خانواده‌ها شاهد خشونت خانگی، سوءاستفاده جسمی و جنسی، افسردگی، بیماری‌های روانی، طلاق و... خواهند بود و احتمال تمایل به انجام این نوع رفتارها نیز در آنها بیشتر است و در معرض شدید ابتلا به اضطراب و افسردگی و حتی خودکشی قرار دارند.
احساس گناه: گاهی اوقات هنگامی که والدین بر سر کودک خود فریاد می‌زنند، او خود را گناهکار دانسته و به دلیل تمام اتفاقاتی که در خانه رخ می‌دهد، مقصر می‌داند. بنابراین، این احساس گناه نیز در آینده روی رفتارهای او تاثیر می‌گذارد.
بی‌توجهی والدین: در اکثر مواقع حتی زمانی که فقط یکی از والدین معتاد است، پدر یا مادر قادر به ارائه خدمات و یا توجه به کودک خود نخواهند بود و این نادیده گرفتن کودک ممکن است او را به افسردگی و یا سایر مشکلات روانی دچار کند.
خشونت کودک: کودکان در این خانواده‌ها به طور مداوم شاهد مجادله والدین خود با یکدیگر هستند و خود آنها نیز در معرض سوءاستفاده جسمی و یا روانی قرار می‌گیرند و این شرایط در نهایت می‌تواند به بیماری جسمی و روحی کودک منجر شود.
اعتماد به نفس پایین: در خانواده‌هایی که یکی از والدین مواد مخدر مصرف می‌کند، کودکان باید همیشه آرام باشند تا والدین خود را عصبانی نکنند؛ به همین دلیل افرادی ترسو و با اعتماد به نفس پایین هستند و از هر چیزی و هر فردی می‌ترسند.
عدم اعتماد به دیگران: از آنجایی که این کودکان، بسیار خجالتی هستند و کمتر با دوستان خود ارتباط برقرار می‌کنند و معمولا زندگی آنها مخفیانه است و نمی‌توانند به هیچ فردی اعتماد کنند و این عدم اعتماد در روابط و زندگی و آینده آنها نیز تاثیر منفی می‌گذارد.
خطر اعتیاد کودک در آینده: کودکان پدر و مادرهای معتاد همواره در معرض مواد مخدر و... قرار دارند، بنابر احتمال اینکه کودک، خود نیز تصمیم بگیرد که آن را امتحان کند، بسیار زیاد است و احتمال اعتیاد او در آینده به میزان قابل توجهی افزایش می‌یابد.
نابسامانی اقتصادی خانواده
نقش اقتصادی پدر در نظام خانواده ایرانی، نقشی برجسته و پر اهمیت است. پدر همواره مظهر فعالیت و نان‌آوری خانواده محسوب می‌شود اما در خانواده‌هایی که پدر معتاد است اختلال در نقش نان‌آوری پدر و برهم خوردن انتظارات متقابل در زمینه حقوق و وظایف اعضای خانواده مشاهده می‌شود، به‌طوری‌که اقتدار، شأن و منزلت پدر را تحت تاثیر قرار می‌دهد.
در خانواده‌های پدر معتاد، پایگاه شغلی پدر دستخوش اختلال و آشفتگی می‌شود. بر اثر خرید مواد مخدر توسط پدر و بیکاری او، خانواده مقروض می‌شود؛ اموال منزل به دست پدر به فروش می‌رسد و اعضای خانواده (همسر و فرزندان) مجبور می‌شوند برای تامین معاش خانواده کار کنند و پدر از مسوولیت‌های منزل حذف می‌شود و اقتدارش بر اموال منزل کاهش می‌یابد.
به عبارت دیگر این پدیده، نه‌تنها خانواده و اعضا بلکه تمام جامعه را هم تحت پوشش قرار می‌دهد و می‌تواند یک جامعه را به نابودی بکشاند.
چنانچه برای این معضل، راه‌حلی بلندمدت درنظر گرفته نشود، تمام انسان‌ها به‌خصوص کودکان و نوجوانان از بین می‌روند؛ زیرا درصد بسیاری از قربانیان اعتیاد، کودکان و نوجوانان هستند.
منابع:
۱- مقاله اعتیاد مردان تهدیدی علیه خانواده. نویسنده: دکتر علی قائمی. سال ۱۳۸۹. مقاله بررسی تاثیر اعتیاد والدین در گرایش به اعتیاد و فرار از خانه فرزندان. فصلنامه مطالعات مبارزه با مواد مخدر. سال ۱۳۹۳.
۲- سایت اینترنتی باشگاه خبرنگاران جوان. سال ۱۳۹۵
۳- مقاله تاثیر اعتیاد بر خانواده. خانه سرد و بی‌رونق یک معتاد. سایت شبکه اطلاع‌رسانی. سال ۱۳۹۵. مقاله تاثیر اعتیاد والدین بر کودکان. وب‌سایت سلامت‌نیوز. سال ۱۳۹۵.