16 - 09 - 2021
چشمانداز روابط تجاری ایران و افغانستان در دوران طالبان
فاضل نیاستی*- روابط سیاسی با کشورهای دیگر همواره پیوندی ناگسستنی با میزان مبادلات تجاری با آنها دارد. نوع گفتمان سیاسی، موقعیت دیپلماتیک در روابط اقتصادی و تجاری دوجانبه و چندجانبه اثر میگذارد. در اوایل دهه ۱۳۸۰ با تغییر نظام سیاسی در افغانستان و عراق، مبادلات تجاری ایران با این دو کشور همسایه به شدت افزایش پیدا کرد. در حال حاضر افغانستان یکی از پنج شریک تجاری اصلی و از مقاصد مهم صادرات غیرنفتی ایران است و به همین دلیل از مبادی مهم ورود دلار به کشور به حساب میآید.
در مرداد ماه امسال، طالبان پس از ۲۰ سال بار دیگر حکومت افغانستان را به دست گرفت. این بار اما شرایط کاملا متفاوت است. گزارش بانک جهانی نشان میدهد که در فاصله سالهای ۲۰۰۲ تا ۲۰۲۰ تولید ناخالص داخلی این کشور از حدود چهار میلیارد دلار به بیش از ۲۰ میلیارد دلار صعود کرده و تقریبا پنج برابر شده است. صندوق بینالمللی پول نیز اعلام کرد که اقتصاد افغانستان رکورد نرخ رشد اقتصادی ۶/۲۰ درصدی (سال ۲۰۰۹) را ثبت کرده و متوسط نرخ رشد اقتصادی افغانستان در ۱۸ سال گذشته نزدیک شش درصد بوده است. در حالی که در آغاز دور نخست برقراری حکومت امارت اسلامی (طالبان) تولید ناخالص داخلی افغانستان ۱۲۴/۳ میلیارد دلار بود. در دوره پنج ساله این حکومت، تولید ناخالص داخلی افغانستان در مجموع ۶/۱۲ درصد و به طور متوسط سالانه ۵/۲ درصد رشد کرد.
دادههای منتشر شده توسط صندوق بینالمللی نشان میدهد که نرخ تورم دورقمی در افغانستان پس از ثبت اوجهای ۷/۳۵ و ۴/۲۶ درصدی در سالهای ۲۰۰۳ و ۲۰۰۸ از سال ۲۰۱۲ به این سو از میان رفته و روند نرخ تورم در این کشور با متوسط جهانی آن همسوتر شده است. این نرخ طی شش سال اخیر ۸/۲ درصد بوده است.
تحولات مبادلات تجاری ایران و افغانستان
بیش از ۱۶۰ سال از استقلال رسمی افغانستان از ایران میگذرد. با حدود ۹۵۰ کیلومتر مرز مشترک با ایران، پیوستگی عمیق فرهنگی و همچنین جغرافیایی خاص که ایران را به آسیایمیانه و آسیایشرقی متصل میکند، افغانستان همواره یکی از شرکای تجاری مهم ایران بوده و خواهد بود.
روابط تجاری ایران و افغانستان فراز و فرودهای بسیاری را تجربه کرده است. با آغاز صادرات نفت ایران به افغانستان در سال ۱۹۴۸ و بسته شدن نخستین موافقتنامه نفتی دو کشور در سال ۱۹۵۱ روابط اقتصادی میان دو کشور جانی دوباره گرفت. وقوع انقلاب اسلامی در ایران و همزمانی آن با سقوط دولت داوودخان در افغانستان با کودتایی شبه کمونیستی، قطع روابط تجاری و سیاسی میان دو کشور را در پی داشت. با روی کار آمدن حکومت مجاهدین روابط تجاری و دیپلماتیک میان دو کشور مجددا برقرار شد و ایران را به یکی از پنج کشور اصلی صادرکننده کالا به افغانستان تبدیل کرد. این روند رو به رشد روابط تجاری با روی کار آمدن حکومت طالبان و عدم به رسمیت شناختن این حکومت توسط ایران، مبادلات تجاری بین دو کشور را بسیار محدود کرد. پس از سقوط حکومت طالبان در سال ۱۳۸۰ (۲۰۰۱ میلادی) زمینه برای احیای روابط تجاری محیا شد.
صادرات ایران به افغانستان
با تغییر نظام سیاسی، صادرات ایران به افغانستان به سرعت افزایش پیدا کرد (نمودار ۱). در دو دههی گذشته سهم تولیدات ایرانی در بازارهای افغانستان همواره در حال افزایش بوده و هم اکنون بیش از یک سوم بازار آن کشور را شامل میشود. ایران جایگاه نخست میان کشورهای صادرکننده به افغانستان را تقریبا تثبیت کرده است.
فصل جدید روابط تجاری ایران و افغانستان پس از سقوط طالبان آغاز شد و صادرات ایران به این کشور از ۵۰ میلیون دلار در سال ۱۳۸۰ به نزدیک به ۳ میلیارد دلار در سال ۱۳۹۷ رسید. پیشبینی میشد که رشد مبادلات تجاری میان دو کشور همچنان تداوم داشته باشد؛ ولی با شیوع کرونا و بسته شدن موقت مرزها، صادرات ایران به افغانستان در سال ۱۳۹۹ کاهش یافت و به ۷۵/۱ میلیارد دلار رسید. در تازهترین آمار، در سه ماههی نخست سال جاری، صادرات ایران به افغانستان ۳۶۵ میلیون دلار بوده که نسبت به مدت مشابه سال قبل (در آغاز همهگیری کرونا و بسته شدن مرزها) افزایش داشته است.
واردات ایران از افغانستان
ایران تنها سهمی دو درصدی میان کشورهای مقصد صادراتی افغانستان را داراست. همچنین نامی از افغانستان در میان پنج شریک اصلی تجاری ایران در بخش واردات دیده نمیشود. میزان واردات از افغانستان در طی دو دههی گذشته در بالاترین حد ۳۳ میلیون دلار بوده است. به همین دلیل طی دو دهه گذشته تراز تجاری ایران با افغانستان همواره مثبت بوده است. همانطور که در نمودار ۲ نیز مشاهده میشود، پس از سقوط حکومت طالبان در سال ۲۰۰۱ صادرات افغانستان به ایران نیز رشد یافت و از ۷۰۰ هزار دلار در سال ۱۳۸۰ به ۳۲ میلیون دلار در سال ۱۳۹۲ افزایش یافت و سپس با کاهش مواجه شده و به ۱۱ میلیارد دلار در سال ۱۳۹۷ و چهار میلیارد دلار در سال ۱۳۹۹ رسید. عواملی مثل تحریمهای اقتصادی آمریکا علیه ایران، شدت یافتن درگیریها در افغانستان و همهگیری ویروس کرونا کاهش قابلتوجهی در روند واردات ایران از افغانستان ایجاد کرد.
ایران به احتمال زیاد، خروج نیروهای خارجی از افغانستان و قدرتگیری طالبان در افغانستان را پیشبینی کرده بود. از این رو اکنون خواستار جلوگیری از بروز هرگونه بیثباتی در منطقه است. با خروج نیروهای نظامی آمریکا و ناتو از افغانستان و در پی آن سقوط کابل، ناآرامی در فضای تجاری میان دو کشور موج میزند و اثرات خود را بر تبادلات بازرگانی میان دو کشور و به طور کل وضعیت تجاری افغانستان خواهد گذاشت. از سویی دیگر با از میان رفتن کمکهای مالی گسترده بینالمللی به افغانستان که بخش اعظمی از هزینههای عمومی این کشور را تامین میکرد و همچنین جلوگیری از دسترسی طالبان به منابع ارزی این کشور در خارج از مرزهای آن، کاهش ارزش پول ملی افغانستان و ایجاد شرایط تورمی محتمل است؛ که کاهش درآمد و در پی آن کاهش تقاضا برای کالاهای وارداتی را به همراه خواهد داشت. کاهش تقاضا به همراه ناآرامیها و بلاتکلیفی وضعیت سیاسی بیشک در کوتاهمدت بر صادرات ایران به این کشور تاثیر منفی خواهد گذاشت.
با واکنش شاخصهای ارزی در ایران به تحولات اخیر وابستگی بازارهای داخلی به وضعیت سیاسی افغانستان به خوبی قابل درک خواهند بود و در صورت عدمتسریع در اتخاذ سیاستهای مناسب و مشخص در مقابل حکومت جدید مستقر در کشور همسایه احتمال آشفتگی بیشتر در این بازارها میتواند محتمل باشد. به هرترتیب باید منتظر ماند تا ابتدا وضعیت داخلی افغانستان و مناسبات سیاسی حکومت جدید با جهان واضحتر شود و تصمیمات جامعه جهانی در مقابل موقعیت کنونی این کشور روشن شود. ایران که در حال مبارزه با انزوای اقتصادی تحمیلی است، به برقراری ثباتی نسبی در منطقه و بازیابی مبادلات تجاری پیشین علاقهمند است. در ماههای آینده تصویر روابط سیاسی و اقتصادی ایران و افغانستان در دوران حکومت طالبان روشنتر خواهد شد.
* پژوهشگر اقتصادی
لطفاً براي ارسال دیدگاه، ابتدا وارد حساب كاربري خود بشويد