7 - 10 - 2020
دادههای طرف تقاضا در اقتصاد شهری
دکتر بهرام وهابی*
دادههای طرف تقاضا در حوزه اقتصاد شهری در سطوح مختلفی قابل ارائه است. این دادهها عمدتا مربوط به بازارهای پول و سرمایه و همچنین دادههای سطح دو و سه در کنار دادههای مربوط به حسابهای منطقهای به ویژه دادههای مربوط به ارتباطات بینمنطقهای میشود که در اینجا به بیان آنها پرداخته میشود.
۱- دادههای IS (سرمایهگذاری و پسانداز). اطلاعات تفصیلی سرمایهگذاری و پسانداز در سطوح ملی و محلی در ایران وجود داشته و این اطلاعات به تفکیک و به تفصیل برای بانکها، موسسات مالی، سپردههای مردم نزد بانکها، اطلاعات تفصیلی شاخصهای بازار بورس، تسهیلات اعطایی به فعالیتهای اقتصادی، عملکرد بخش بیمه، صورت منابع و مصارف بانکها و اوراق قرضه عمدتا در سطح ملی و در سطوح منطقهای و محلی وجود دارد.
۲- دادههای IS (بودجه دولت). اطلاعات تفصیلی بودجه دولت مرکزی در ایران به تفکیک گروههای اصلی و فرعی وجود دارد. این اطلاعات شامل گروههای تفصیلی درآمدی و هزینهای دولت است. برای شهرداریها نیز اطلاعات بودجه عمومی و برای درآمدهای عمومی، به تفکیک کدهای فرعی درآمدی، برای هزینههای عمومی شهرداریها نیز به تفکیک وظایف و برنامهها و برای بودجه موسسات و سازمانهای وابسته به تفکیک هر یک از موسسات موجود است. در این زمینه لازم به ذکر است که اطلاعات بودجه شهرداریها برخلاف بودجه دولتی عمدتا متکی به ارقام مصوب بودجه است و اطلاعات مربوط به عملکرد بودجه با محدودیت دسترسی مواجه است.
۳- دادههای LM. در خصوص دادههای LM (بازار پول) همانطور که قبلا بیان شد، اطلاعات تفصیلی عرضه پول در سطح ملی بوده و در سطوح منطقهای و محلی وجود ندارد. طرح کلی این اطلاعات در سطح ملی در نمودار یک آمده است. در سطوح منطقهای و محلی همانطور که گفته شد، اطلاعات تفصیلی تقاضای پول و برخی از اجزای عرضه پول (مانند سپردهها) وجود دارد ولی مقادیر تقاضا، عمدتا متکی به مقادیر برآوردشده هستند و ارقام واقعی، به بازار سرمایه منتقل میشوند. در نتیجه، حتی با ارقام برآوردی نیز طرف تقاضای بازار پول از جمع سطوح محلی و منطقهای به دست خواهد آمد.
۴- دادههای طرف تقاضا (سطح سه). دادههای سطح سه برای شهرداریها حجم وسیعی از اطلاعات را دربر میگیرند که از این میان، دادههای اقتصادی نیز قابل بررسی هستند. دادههای اقتصادی طرف تقاضا در سطح سه، طیفی از اطلاعات اقتصادی را دربر میگیرند که بنا به ماهیت هر یک از رفتارهای تاثیرگذار اقتصادی شهرداریها، میتوانند پایه محاسباتی و تحلیلی قرار گیرند. به طور مثال، در بخش حملونقل میتوان به اطلاعاتی مانند قیمت هر واحد ارائه خدمات حملونقل به عنوان پایهای برای محاسبه قیمت تمامشده هر بخش حملونقل درونشهری اشاره کرد. قیمت تمامشده واحدهای مختلف ارائه انواع خدمات شهری مساله مهمی است که باید در طراحی بانک اطلاعات اقتصاد شهری به آن توجه کرد و به نظر میرسد محاسبات موجود کفایت لازم برای تحلیلهای خاص اقتصادی را دارا نیستند. همچنین تفاوت قیمت عرضه (قیمت تمامشده) و قیمت تقاضا (برآورد قیمت مورد نظر تقاضاکنندگان) با توجه به نظریههای اقتصادی و برپایه قیمتهای نسبی باید مورد توجه خاص قرار گیرد. این مساله در مورد خصوصیسازی نیز صادق است چراکه قیمت عرضه و قیمت تقاضا بر مبنای محاسبات واقعی، هر دو از اهمیت برخوردارند. در حال حاضر قیمت تمامشده خدمات شهری و عمران شهری در ایران به طور دقیق و نظاممند (براساس روششناسی خاص برای محاسبه قیمت تمامشده) محاسبه نشده است و از طرف دیگر خلأ مشخصی نیز در زمینه قیمت تقاضا وجود دارد. با همراه نداشتن این دو عنصر هرگز نمیتوان به شرایط مناسبی برای خصوصیسازی در زمینه امور شهری دست یافت. اطلاعات تفصیلی در مورد ارتباطات شهرها و در مجموع اطلاعات مربوط به ارتباطات بینمنطقهای در قالب تعاملها و عدم تجانسهای فضایی نیز از اهمیت خاصی برخوردار است که این اطلاعات از نوع دادههای سطح سه هستند ولی در ایران به طور مناسب استخراج نشدهاند. آنچه در مورد دادههای سطح سه در سطح محلی در ایران میتوان گفت این است که دادههای یادشده بیشتر جنبه کالبدی داشته و دادههای اقتصادی در سطح سه به ندرت محاسبه و استخراج شدهاند. در این زمینه اطلاعات تفصیلی سطح سه در بازارهای خاص شهری مانند بازار مسکن، بازار حملونقل و بازار کار شهری در ایران به ندرت محاسبه شده و در صورت وجود نیز عمدتا با اشکالات روششناسی مواجه هستند و در نتیجه برای تدوین بانک اطلاعات اقتصاد شهری در ایران باید توجه خاصی به این مساله شود. دادههای اقتصادی در سطوح ملی و منطقهای و دادههای اقتصاد شهری در ایران دارای پتانسیلها و محدودیتهایی است که قبل از طراحی چارچوب بانک اطلاعات اقتصاد شهری، باید جمعبندی لازم از پتانسیلها و تنگناهای این اطلاعات صورت گیرد تا بتوان با استفاده از مبانی نظری و چارچوبهای تجربی و عملی و همچنین ارزیابی دادههای موجود، به چارچوب مناسبی برای بانک اطلاعات اقتصاد شهری دست یافت. در این بخش در مورد پتانسیلهای آماری و سپس در مورد تنگناهای آماری دادههای اقتصادی به ویژه دادههای اقتصاد شهری در ایران بحث میکنیم. در هر دو بخش نیز سعی میشود پتانسیلها و تنگناها در قالب گروهبندیهای موضوعی ارائه شوند تا با کدبندی پتانسیلها و تنگناها، زمینه لازم برای تحلیل منظمتر فراهم شود. اکنون به ارائه پتانسیلهای آماری در قالب گروههای موضوعی میپردازیم.
۵- حسابهای منطقهای. حسابهای تولید منطقهای یکی از مهمترین ابزارهای آماری برای تحلیل در سطوح منطقهای و حتی محلی است که در طول چند سال اخیر به صورت گسترده مورد توجه مرکز آمار ایران قرار گرفته است. حسابهای منطقهای اگرچه از فقدان حسابهای هزینهای و جریان وجوه در ایران رنج میبرند ولی میتوان گفت که استخراج حسابهای تولید نیز تحولی بنیادین در استخراج دادههای اقتصادی خصوصا برای تحلیلهای منطقهای و شهری تلقی میشود. تا قبل از استخراج حسابهای منطقهای به صورت یکنواخت توسط مرکز آمار ایران، دادههای قابل اتکایی در این زمینه وجود نداشت و به طور مثال امکان استخراج سهم خدمات شهری یا سهم بازیافت در تولید ناخالص داخلی منطقهای (RGDP) وجود نداشت ولی با استخراج مقادیر فوق میتوان تصویر مشخصی به صورت تطبیقی در این زمینه به دست آورد. گام بعد در این زمینه استخراج حسابهای شهری است که نه فقط در ایران بلکه در سطح جهانی و توسط سازمانهای معتبر بینالمللی (مانند سازمان ملل متحد) نیز روششناسی منسجم و قابل اتکایی در این زمینه تدوین نشده است. در نهایت به نظر میرسد حرکت حسابهای منطقهای به سمت دیدگاه هزینهای و جریان وجوه میتواند دادههای بیشتری حتی در زمینه اقتصاد شهری به وجود آورد (نمودار دو).
۶- بسط زمانی. در زمینه دادههای سطح یک و در سطح کلان، بعضا سری زمانی اطلاعاتی از دهه ۱۳۴۰ به طور مستمر و قابل اتکا وجود دارد (مانند تولید ناخالص داخلی، عرضه پول، بودجه دولت و…) که این امر پتانسیل مهمی در دادههای اقتصادی خصوصا برای مطالعات سری زمانی است. در کنار این مساله، روشهای استخراج دادههای منطقهای و شهری بر پایه متغیرهای کلان که روشهای تفکیکسازی (DISAGGREGATION) نامیده میشوند، متکی به اطلاعات در سطح کلان هستند. روشهای جمعیسازی همواره دقیقتر از روشهای تفکیکسازی هستند ولی روشهای تفکیکسازی سادهتر بوده و از پیچیدگیهای کمتری برخوردارند. با فرض این که دادههای اقتصادی در سطح ملی از سال t-n وجود داشته و دادههای اقتصاد شهری ( یا منطقهای ) از زمان t-m که در آن m<n است، استفاده از روشهای تفکیکسازی میتواند فاصله n-m را برای دادههای اقتصاد شهری تولید کند.
به طور مثال، با فرض این که تولید ناخالص داخلی در سطح کشور از سال ۱۳۴۰ وجود داشته باشد (n=58) و تولید ناخالص منطقهای از سال ۱۳۷۹ (m=19)، میتوان اطلاعات RGDP را برای n-m=39 سال از روش تفکیکسازی به دست آورد. علت دقیقتر بودن روش جمعیسازی این است که برای حاصل جمع x و y تنها یک جواب وجود دارد ولی برای حاصل x+y ترکیبات مختلفی از مقادیر x و y به صورت و… وجود دارد. به طور مثال تا قبل از استخراج حسابهای منطقهای توسط مرکز آمار ایران، تلاشهایی برای محاسبه تولید ناخالص داخلی مناطق صورت گرفته بود که بعضا این مقادیر از روش تفکیکسازی (و در ابتداییترین حالت، از روش شاخصهای توزیع به صورت سهمها و نسبتها) به دست میآمد. همچنین بسط زمانی نسبتا مناسبی برای بودجه دولت مرکزی و بودجه شهرداریها وجود دارد هر چند که در مورد اخیر ساماندهی لازم برای یکدستسازی و تنظیم مناسب اطلاعات باید صورت گیرد.
۷- دادههای سطح دو. در مورد برخی از متغیرها و حوزهها مانند بخشهای مصرف خصوصی، مصرف دولتی، بازارهای مالی، بودجه شهرداریها، آمار کارگاههای صنعتی و جمعیت و نیروی انسانی، دادههای سطح دو به صورت نسبتا تفصیلی وجود دارد. این دادهها کمک میکند که بتوان فرضیهها و نظریههای گستردهتری در زمینه اقتصاد شهری آزمون کرد. دادههای سطح دو مناسبی در حوزههای فوق وجود داشته و میتوان با حذف خلأهای اطلاعاتی، به مجموعه مناسبی از اطلاعات لازم در حوزههای مختلف اقتصاد شهری دست یافت.
۸- ارتباطات بینمنطقهای. اطلاعات آماری موجود در این زمینه در ایران اندک است ولی استخراج اطلاعات مربوط به مهاجرت به عنوان تحرک عامل تولید کار از چند دهه گذشته استخراج شده و میتوان از آن به عنوان پایهای برای بیان ارتباطات بینمنطقهای استفاده کرد. با تشکیل الگوهای داده- ستاده بینمنطقهای و حذف خلأهای آماری مربوط به تجارت بینمنطقهای و محاسبات مربوط به تحرک سایر عوامل تولید میتوان چارچوب کاملتری از اطلاعات آماری در زمینه ارتباطات بینمنطقهای طراحی کرد.
۹- اطلاعات مکانی. در بسیاری از موارد، دادههای مکان پایه در سطح محلی وجود دارد و میتوان اطلاعات اقتصاد شهری را با اندک تغییراتی به اطلاعات مکان پایه تبدیل کرده و از طریق روشهای مکان پایهای، به تحلیل اطلاعات مزبور پرداخت. تعبیر اطلاعات مکان پایه در ادبیات اقتصادی نیز نظام سلسلهمراتب شهری (URBAN HIERARCHY) است که بر اساس آن، شهرها بر حسب متغیرهای اقتصادی مربوطه طبقهبندی سلسلهمراتبی (سطحبندی) شده و تحلیلهای سلسلهمراتبی شهرها در مورد آنها قابل استفاده خواهد بود.
۱۰- حسابهای هزینهای منطقهای. پس از محاسبه حسابهای تولید، باید به استخراج حسابهای هزینهای و جریان وجوه پرداخت که مورد اول (حسابهای هزینهای) از نظر نهادهای بینالمللی در اولویت است. این دادهها میتواند بخش مهمی از خلأهای آماری مربوط به محاسبات در سطوح منطقهای را از بین برده و با تعدیلات لازم، دادههای آماری لازم در این زمینه را برای حوزه اطلاعات اقتصاد شهری تدارک ببیند. روش هزینهای منجر به استخراج هزینه ناخالص داخلی مناطق شده و میتواند پایه محاسباتی مناسبی برای محاسبه هزینه ناخالص داخلی شهرها باشد. هماکنون در بسیاری از شهرهای جهان، تولید سرانه شهری قابل محاسبه است که در کنار آن با محاسبه هزینه سرانه شهری میتوان بررسیهای تطبیقی را انجام داد. روش هزینهای در حسابهای منطقهای قادر به استخراج موارد زیر در سطح مناطق است:
الف- هزینههای مصرفی شخصی (PCE)
ب- هزینههای مصرفی دولتی (GCE)
پ- ارزش ناخالص در بخش ساختمان
ت- تشکیل سرمایه ناخالص داخلی در زمینه کالاهای بادوام
ث- تشکیل سرمایه ناخالص داخلی در زمینه توسعه ذخایر
ج- تغییرات موجودی
چ- خالص صادرات
از طرف دیگر، حساب جریان وجوه به استخراج پسانداز منطقهای و از آن طریق به محاسبه سرمایهگذاری و تراز پسانداز- سرمایهگذاری میپردازد و میتواند ابزارهای مناسبی برای تحلیل فرآیندهای مالی منطقهای و بینمنطقهای ارائه کند. در نتیجه حرکت از حساب تولید به حسابهای هزینه و جریان وجوه، یک ضرورت مهم برای دادهها در سطح منطقهای و شهری است و در ایران این مساله با خلأ کامل مواجه است.
۱۱- بسط زمانی دادهها. در عین حال که وجود دادههای آماری سطح یک و سطح دو در سطح کلان به عنوان یک پتانسیل حتی برای سطوح منطقهای و محلی (با استفاده از روشهای تفکیکسازی) تلقی میشود، محدود بودن گستره زمانی دادهها در مورد بسیاری از دادههای اقتصاد شهری به عنوان یک تنگنای جدی تلقی شده و میتواند مانعی برای تحلیلهای واقعیتر در زمینه اقتصاد شهری تلقی شود. به طور مثال، اطلاعات مربوط به بازار کار شهری یا محاسبات قیمتی در سطح یک و اطلاعات تفصیلی بودجه شهرداریها در سطح دو، در دوره زمانی محدودی وجود داشته و استفاده از روشهای سری زمانی در تحلیلها با مشکل مواجه است.
۱۲- دادههای مفقوده. دادههای مفقوده (MISSING DATA) مربوط به خلأهای اطلاعاتی بین دادههای موجود است به طوری که اگر اطلاعات سالهای n و m موجود بوده و اطلاعات سالهای (m<i<n) وجود نداشته باشد، این اطلاعات به عنوان اطلاعات مفقوده تلقی میشوند. به طور مثال، در برخی از سالها دادههای مربوط به مصرف روستایی یا درآمد شهری و روستایی برخی استانها محاسبه نشده است که برای تکمیل این اطلاعات و تشکیل سری زمانی کامل باید از روشهای استخراج دادههای مفقوده استفاده کرد.
۱۳- فقداد دادههای سطح سه. در زمینه دادههای سطح سه در زمینه اقتصاد شهری در ایران مشکلات آماری گستردهای وجود دارد. این اطلاعات در اغلب موارد یا اصولا استخراج نشده یا به درستی استخراج نشدهاند. اطلاعات مربوط به بازارهای خاص شهری به ویژه دادههای اقتصادی در این بازارها بسیار محدود و در حد ناچیز است. به طور مثال در بازار حملونقل شهری، اطلاعات تعداد اتوبوسها، تعداد مسافران، تعداد خطوط و… که اطلاعات کالبدی هستند تا اندازه قابل قبولی وجود دارد ولی قیمت تمام شده، قیمت تقاضاکننده، تقاضا برای سفرهای درونشهری و… که از اقلام مهم اقتصادی در این بازار هستند با دقت کمتری وجود دارد. اصولا اطلاعات مربوط به مشخصههای عرضه، تقاضا و قیمت در بازارهای شهری ایران در سطح بسیار نازلی بوده و نتایج مطالعات مختلف نیز نتوانسته است این خلأ را جبران کند. در این زمینه باید با شناخت جامع بازارهای شهری و بررسی نیازهای آماری آنها، به تدوین اقلام قابل استخراج پرداخت.
۱۴- تقسیمات کشوری. سابقه تقسیمات کشوری در دنیا بسیار طولانی است و تقسیمات جغرافیایی بر پایه ملاحظات سیاسی به دلیل الزامات خاص مربوطه قبل از تقسیمات جغرافیایی بر پایه اقتصادی به وجود آمدهاند. در اغلب کشورها تلاش شده است که با تثبیت تقسیمات کشوری در سطح ملی، به تحلیلهای پایدارتری در زمینه سطوح منطقهای و محلی دست یابند که در این زمینه پایداری تقسیمات کشوری در اغلب کشورهای توسعه یافته صنعتی نشاندهنده توجه به این امر است. در کنار این مساله، استفاده از روشهای علمی در تقسیمبندی مناطق داخلی کشور نیز حائزاهمیت فراوان است. در ایران، تقسیمات کشوری فاقد این دو جنبه (پایداری و مبنای علمی) است و در نتیجه دادههای آماری منتسب به تقسیمات فوق نیز با ناپایداری شدیدی مواجه هستند. به عنوان مثال، تعداد شهرهای کشور از ۷۰۴ شهر در سال ۱۳۷۷ به ۷۵۰ شهر در سال ۱۳۷۸، ۸۷۷ شهر در سال ۱۳۷۹، ۸۸۹ شهر در سال ۱۳۸۰ و تعداد ۹۲۸ شهر در سال ۱۳۸۱ رسیده است و در حال حاضر این عدد به بیش از ۱۳۰۰ شهر رسیده است که نشان میدهد در طول سالهای ۱۳۷۷ تا ۱۳۸۱ تعداد ۲۲۴ شهر به شهرهای کشور افزوده شده است و از آن زمان نیز تعداد شهرهای کشور حدودا ۴۵ درصد افزایش یافته است. هر چند که در طول برنامه دوم توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی جمهوری اسلامی ایران، تثبیت تقسیمات کشوری و تدوین طرحی جامع برای این تقسیمات الزامی شده بود ولی تحقق این امر صرفا در حد مطالعات طرح مزبور باقیمانده و اکنون پس از گذشت بیش از ۲۵ سال از این امر، هنوز این طرح طراحی یا نهایی نشده است. بدیهی است که در شرایط ناپایداری تقسیمات کشوری، بسیاری از دادههای اقتصادی در سطوح منطقهای و محلی فاقد اعتبار بوده و نیازمند تعدیلات لازم خصوصا جهت تشکیل سریهای زمانی است.
۱۵- تفکیکسازی. گستردگی شیوههای تفکیکسازی به گونهای است که میتوان با استفاده از روشهای مختلف تفکیکسازی، دادههای تفصیلیتری در هر زمینه به دست آورد. تفکیکسازی زمانی (برای استخراج دادههای فصلی و ماهانه) و تفکیکسازی کالایی (برای استخراج دادههای تفصیلی زیربخشها) از این نوع است که در ایران توجه بسیار اندکی به این مساله شده است.
۱۶- مفاهیم جدید آماری. مجموعه دادههای اقتصادی موجود در زمینه اقتصاد شهری در ایران به نحوی است که تکافوی نظام هدف- ابزار را نکرده و دستیابی به نظام جامع هدف- ابزار و تحقق آن نیازمند تعریف مفاهیم جدید آماری است به طوری که بتوان با استفاده از این مفاهیم، سازگاری تحلیلهای اقتصاد شهری را بررسی کرد. مثال ملموس در این زمینه، وضعیت قبل از تدوین حسابهای منطقهای و وضعیت موجود است.
تا چند سال اخیر، عدم محاسبه کامل و علمی حسابهای تولید منطقهای باعث ایجاد خلأ مفهومی در این زمینه شده بود ولی با انجام محاسبات مزبور، این خلأ تا حدود زیادی از بین رفته و خلأ حسابهای هزینهای و جریان وجوه وجود دارد. به همین ترتیب، اطلاق مفاهیم سطوح یک و دو در سطح ملی به سطوح منطقهای و محلی میتواند شرایط لازم برای تعریف مفاهیم جدید آماری در این عرصه را به وجود آورد. مفاهیمی مانند تولید شهری، هزینه شهری، روابط و جریانات بین شهری، مفاهیم جدید در بازارهای خاص شهری و… از جمله مواردی هستند که با استفاده از روشهای علمی در ادبیات اقتصادی و با استفاده از فنون آماری مورد نیاز، قابل تعریف و محاسبه هستند.
* پژوهشگر اقتصاد شهری
@BWurban7677
لطفاً براي ارسال دیدگاه، ابتدا وارد حساب كاربري خود بشويد