7 - 03 - 2023
حریم بیپناه تاریخ
نادر نینوایی- چالشهای حریم آثار تاریخی گویی سر تمام شدن ندارد. در همین یک هفته اخیر ابتدا تبدیل آتشکدهای با قدمت ساسانی به پارکینگ در کازرون خبرساز شد و کمی بعد هم عکسهای چرای گوسفندان در محوطه تاریخی ۸ هزار ساله شیراز چون تیری بر جگر دوستداران میراث فرهنگی کشور نشست.
چالشهای رعایت نشدن عرصه و حریم محوطههای تاریخی اما به همینجا محدود نمیشود و در سالهای اخیر همواره شاهد تعرض به عرصه و حریم محوطههای تاریخی و بیتوجهی به ضوابط میراثی در این حوزه بودهایم.
نگاهی به لیست بلندبالای حفاریهای غیرمجاز در عرصه آثار تاریخی در کردستان، خوزستان و سایر استانهای کشور در سال ۱۴۰۱ نیز به خوبی گویای معضلات پرتعداد در این حوزه و لزوم رسیدگی به آنها است. با این همه تعداد پایین نیروهای یگان حفاظت میراث فرهنگی، حجم بالای محوطههای تاریخی کشورمان و نیز بودجه اندک وزارت میراث فرهنگی مانع آن شده که از عرصه و حریم محوطههای تاریخی به خوبی حفاظت شود.
زمانی هم که در گوشهای فریادی از رسانهها یا دوستداران میراث فرهنگی بلند میشود برخی با تکذیب اصل موضوع و یا با اعلام وعده جهت رسیدگی، سرو ته قضیه را هم میآورند تا بحران با روابطعمومی درمانی و درمان موقت پشتسر گذاشته شود.
تبدیل آتشکده ساسانی به پارکینگ
هفته گذشته خبری با این محتوا منتشر شد که آتشکده ساسانی کازرون که گفته شده در سال ۱۳۱۸ در فهرست میراث ملی ایران ثبت شده، به پارکینگی برای خودروهای سنگین کشاورزی و سواری تبدیل شده است.
سیاوش آریا، پژوهشگر و فعال میراث فرهنگی، با انتشار عکسهای جدیدی از وضعیت نابسامان این آتشکده ساسانی که در بیتوجهی تمام رها شده است، نسبت به شیوه نگهداری و تعرضهایی که از سوی کشاورزان به عرصه و حریم آن شده است، هشدار داد.
این دوستدار میراث فرهنگی در سال ۱۳۹۶ نیز درباره ساخت گلخانه در عرصه و حریم این اثر ساسانی هشدار داده بود، اما اکنون میگوید: نهتنها به آن هشدارها توجهی نشده، بلکه تعداد بیشتری گلخانه در حریم درجه یک این یادگار ساسانی ساخته شده است.
او اضافه کرد: از همان سال درباره تعیین عرصه و حریم این بناهای ساسانی با مسوولان میراث فرهنگی استان فارس گفتوگو کردیم و آنها قولهایی داده بودند، اما با گذشت بیش از پنج سالونیم، نهتنها حریم و عرصهای برای آتشکده کازرون تعیین نشده و از ساخت گلخانه پیشگیری نشده، بلکه در کمال شگفتی و ناباوری چندین گلخانه دیگر در حریم درجه یک و چند متری آتشکده کازرون سبز شده است که چیزی جز افسوس و دریغ از این همه بیمهری و بیتفاوتی و کمکاری متولیان میراث فرهنگی برجای نمیماند.
این فعال میراث فرهنگی به تبدیل این آتشکده به محلی برای پارک کردن خودروهای سنگین کشاورزی و سواری اشاره کرد و گفت: کشاورزان و زمینداران از عرصه این آتشکده بهعنوان پارکینگ بهره میبرند، ابزار و ماشینآلات خود را در اطراف آن رها کردهاند و منظرهای زشت را به نمایش گذاشتهاند.
او نصب تیرهای برق در عرصه و حریم آتشکده ساسانی کازرون را معضل دیگری دانست و گفت: اگر عرصه و حریم این اثر تاریخی تاکنون تعیین شده بود، اینچنین فضا برای دستدرازی بیشتر به این اثر تاریخی باز نبود. در اطراف این آتشکده حتی یک تابلوی معرفی وجود ندارد تا مردم بهویژه بومیها به اهمیت این اثر تاریخی پی ببرند.
چرای دام در محوطه تاریخی ۸هزار ساله
تپه پوستچی شیراز که به گفته باستانشناسان نخستین محل زندگی بشر در دشت شیراز است و آثار کشف شده از آن، قدمت این شهر را تا بیش از هفت هزار سال افزایش داده، این روزها به محل چرای دام و گوسفندان تبدیل شده است.
شهر تاریخی و فرهنگی شیراز از فراز و فرودهای زیادی به طول تاریخ گذر کرده تا به شکل و شمایل کنونی رسیده است و قطعا کشفیات مختلف در طول تاریخ قدمت این شهر را بیشتر و بیشتر کرده تا اینکه در آخرین کاوشها در تپه پوستچی، قدمت شیراز به بیش از هفت هزار سال افزایش پیدا کرد.
تپه باستانی پوستچی اکنون به سند تاریخی و شناسنامه شیراز باستان تبدیل شده است، شناسنامهای که گویی رسیدگی به وضعیت و حفاظت از آن برای مسوولان امر محلی از اعراب ندارد. این در حالی است که تپه پوستچی چهارم اردیبهشت ۱۳۹۵ با شماره ۳۱۴۶۳ در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است. رهاسازی این منطقه به حال خود و حتی نبود یک کیوسک نگهبانی و حصار باعث شده که این محل به محوطهای برای چرای دام تبدیل شود.
مشاهدات میدانی و اظهارات اهالی این منطقه گواه این موضوع است که هرروزه گلههای گوسفندان برای چرا به این منطقه آورده میشوند؛ آنچه که میتواند به شناسنامه کهن و تاریخی شیراز که اکنون در این منطقه مدفون شده است خسارات جبرانناپذیری وارد کند.
مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان فارس در این خصوص گفت: «تفاهمنامهای بین دانشگاه هنر شیراز، پژوهشگاه میراث فرهنگی کشور و اداره کل میراث فرهنگی استان منعقد شده است مبنی بر اینکه کاوشهای باستانی در منطقه پوستچی انجام شود.»
این اظهارات در حالی مطرح شده که حتی در صورت انجام کاوش باز هم بدون مستقر شدن نیروی یگان حفاظت امکان حفاظت مستمر از آن در طول سال وجود نخواهد داشت.
رعایت نشدن عرصه و حریم
تجربههای قبلی و جدید از نادیده گرفته شدن حریم آثار تاریخی به خوبی روشن میکند که ضوابط مربوط به حریم و عرصه آثار تاریخی آنطور که باید و شاید در کشور رعایت نمیشود.
دکتر عبدالرضا مهاجرینژاد- باستانشناس و مدرس دانشگاه- در پاسخ به این پرسش که از دید کارشناسی چرا ضوابط عرصه و حریم محوطههای تاریخی به شکل مناسبی رعایت نمیشود به «جهانصنعت» گفت: یکی از معضلاتی که در حال حاضر واقعا در حوزه معاونت میراث فرهنگی وجود دارد همین بحث تعیین عرصه و حریم است. شاهد آن هستیم که یک جا تعیین عرصه و حریم شده و ابلاغ هم شده است اما رعایت نمیشود.
این در حالی است زمانی که یک محوطه (تاریخی) تعیین عرصه و حریم میشود یعنی شناسنامه دارد پس وقتی شناسنامه دارد باید حفاظت شود. یعنی میخواهم بگویم زمانی که سرپرستی کودکی را میپذیرید در قبال آن مسوولیت دارید.
وی ضمن اشاره به این موضوع که محوطههای تاریخی نیز در کشور وجود دارند که تعیین عرصه و حریم نشدهاند ابراز کرد: محوطههای تاریخی که تعیین عرصه و حریم نشدهاند نیز نیاز به حفاظت دارند.
مهاجرینژاد ضمن اشاره به اینکه مسائل این حوزه به سیاستهای کلی وزارت میراث فرهنگی مربوط میشود، ادامه داد: وظیفه اداره کل محوطهها و اماکن تاریخی و یگان حفاظت این است که کار حفاظت را انجام دهند.
تمام این مسائل به نظرم به سیاستهای کلی که معاونت میراث فرهنگی دارد مربوط میشود و باید براساس مشکلات موجود و با نظر به منابعی که در اختیار دارند سیاستگذاری لازم را برای رفع موانع در سال ۱۴۰۲ صورت دهند.
باید مشخص شود که اولویت معاونت میراث فرهنگی مسائل مرمتی، پژوهشی یا موارد دیگر است تا بر همان اساس عمل شود.
این باستانشناس در پاسخ به این پرسش که به عنوان یک متخصص به نظرش چه اولویتهایی باید مد نظر مسوولان امر برای برنامهریزی قرار گیرد به «جهانصنعت» گفت: به نظرم اولین مساله این است که محوطههای تاریخی باید حفاظت شوند و بهترین راه حفاظت ثبت و تعیین عرصه و حریم است تا قابلیتهای محوطهها شناسنامهدار شود و در محاکم قضایی بشود از اثر بیشتر حفاظت کرد و حرف برای گفتن داشت.
وی افزود: توجه داشته باشید که در کشور ما یک رویه قضایی خاص و واحد در خصوص آثار تاریخی و فرهنگی وجود ندارد و به همین دلیل است که یک قاضی آمده و یک نظری میدهد و قاضی دیگر نظر دیگری میدهد.
به نظرم زمانی یک قاضی میتواند به دلیل ثبت نبودن، رای به ضرر میراث بدهد که بررسی و شناسایی لازم انجام شده باشد، اما زمانی که هنوز نقشه باستانشناسی کشور تدوین نشده است شاید هزاران آثار باشند که همچنان شناسایی یا ثبت نشدهاند و نباید اجازه داد که از بین بروند.
مهاجرینژاد خاطرنشان کرد: «به نظرم تمام اینها به اولویت و سیاستگذاری معاونت میراث فرهنگی در طول سال برمیگردد.
معتقدم ثبت و تعیین عرصه و حریم باید در اولویت قرار گیرد و بر کاوش و مسائل دیگر مقدم باشد. اقدامات در این عرصه باید براساس اولویتبندی صورت گیرد. توجه داشته باشید که اعتبارات استانی استانها در اختیار مدیران استانی است؛ لذا مدیران استانی باید در جریان باشند که اولویت آنها حفاظت و نگهداری از آثار تاریخی است.
حفظ و نگهداری آثار تاریخی نیز منوط به تعیین عرصه و حریم است. به نظرم این اولویت باید توسط معاونت میراث فرهنگی به استانها ابلاغ شود و مشخص شود که مساله ثبت و تعیین عرصه و حریم اولویت اصلی وزارتخانه است.»
باتوجه به حال ناخوش محوطههای تاریخی کشور مطمئنا برای حفاظت موثر از آنها معاونت میراث فرهنگی باید با برنامهریزی مدون و اعلام اولویتها مسیر سال آتی را مشخص کند. در غیر این صورت در سال آینده نیز باید منتظر شنیدن اخبار ناگوار در خصوص محوطههای تاریخی کشور باشیم.
لطفاً براي ارسال دیدگاه، ابتدا وارد حساب كاربري خود بشويد